शुक्रवार, १६ जानेवारी, २०१५

१८. वाह ताज

माझे चहा प्रेम तुम्हाला आत्तापर्यंत निश्चितच लक्षांत आलं  असेल. ते प्रेम आहे असं मी म्हणत असले तरी आनंदच्या मते ते केवळ प्रेम नसून त्याचे  केंव्हाच व्यसनात रुपांतर झाले आहे. कुणीही कुठल्याही वेळी, " चहा घेणार का ?" हा प्रश्न विचारला की मला नाही म्हणणे अशक्य होते. सकाळी उठल्याबरोबर आणि दुपारी एका ठराविक वेळी कपभर चहा मिळाल्याखेरीज मला चैनच पडत नाही. इतकेच काय मला चहाच्या जाहिराती बघायलाही मनापासून आवडते.उस्ताद झाकीर हुसेनच्या तबल्याच्या थापेवर रंगलेली 'वाह ताज' ची जाहिरात मला फार आवडायची. हल्ली येणारी रेड लेबल चहाची "कुछ घरोंकी चाय में अपनेपन का स्वाद होता है" ही जाहिरातही मनाला फारच भावते. काही घरांच्या चहामध्ये खरोखरीच आपलेपणा अनुभवायला मिळतो. अशा घरी चहा प्यायलाही मजा येते. 'एक कप चहा' या तीन शब्दांना, आपल्या संस्कृतीत किती अनन्यसाधारण महत्व आहे, हे आपल्याला सगळ्यांना चांगलेच  माहिती आहे.  'साधा एक कप चहा सुद्धा दिला नाही' या वाक्यातला फणकारा किंवा 'साहेब, जरा एक कप चहाचं बघा ना' या वाक्यामधली अजीजी कुणी अनुभवली नसेल असे मला वाटत नाही. सुमित्रा भावे आणि सुनील सुकथनकरांचा फक्कड जमलेला 'एक कप च्या' हा सिनेमा बघितल्यानंतर, चहा हेच आपल्या देशाचे राष्ट्रीय पेय म्हणून घोषित केले पाहिजे, असे मला मनापासून वाटले होते.

या चहापुराणाचा 'चहाटळपणा' कधी संपणार असे तुम्हाला वाटले असेल. पण गरमागरम चहाच्या कपाबरोबर गप्पा थोड्या लांबणारच. अमेरिकेच्या प्रवासांत मनासारखा एक कप चहा मिळण्यात किती अडचणी येऊ शकतात हे मी सांगत होते. पहिल्या अमेरिका वारीमध्ये डिप-डिप चहा वर कसेबसे दिवस काढत होते. त्याच वारीमध्ये बॉस्टनला असताना एक दिवस आमच्या भाचीने प्रिया वैद्यने तिच्या घरी बोलावले होते. एकूण तीन आठवड्याच्या आमच्या अमेरिका दौऱ्यामध्ये तिच्या घरी एक दिवस मला घरचा चांगला चहा मिळाला. दुसऱ्या वारीमध्ये चहाचे 'मिच्चर' सोबत असल्यामुळे निदान सकाळच्या चहाची उत्तम सोय होत होती. बाहेर पडल्यावर मात्र कॉफीला पर्याय नसायचा. तिसऱ्या वारीत आशयच्या घरी पोहोचून, थोडी विश्रांती घेऊन, चहा पिऊन ताजे तवाने झालो. मग मेगा मार्टमधून फळे, भाजी दूध अशा सगळ्या वस्तू घेऊन आलो आणि जेवून झोपलो. आशयच्या अपार्टमेंन्टमध्ये स्वैंपाकघरात, बाहेरच्या  खोलीत आणि  बाथरूममध्येही जुन्या पद्धतीचे हीटिंग रॉड होते. जूनचा महिना होता आणि लॉस एंजेलिस मधली हवा अगदी थंड आणि कोरडी होती. रात्री हीटर लावून झोपलो तरीही रजईच्या आत हुडहुडी भरायला लागली. स्वैंपाकघरातली एक मोठी जाळीची खिडकी उघडी होती आणि त्यातून अतिशय थंड बोचरे वारे यायला लागले. रात्री जरा जास्तच थंडी वाजायला लागल्यावर आनंदने स्वैंपाकघरात जाउन खिडकीचे काचेचे तावदान बंद करण्याऐवजी स्वैंपाकघर आणि बाहेरची खोली यामधले दारच बंद करून घेतले. त्यानंतर खोली चांगली उबदार झाली आणि आम्ही गुडूप झोपून गेलो.

मी झोपून उठले तेंव्हां चागलेच फटफटलेले होते. मला वाटले सकाळचे आठ वाजून गेले असणार. पण जून महिन्यात कॅलिफोर्नियामध्ये लवकर उजाडत असल्यामुळे घड्याळात जेमतेम सहाच वाजले होते.माझ्यां नेहमीच्या सवयीप्रमाणे चहाचे आधण ठेवण्यासाठी स्वैंपाकघराचे दार उघडायला गेले तर काय ते दार आतून बंद! आनंद मस्त गाढ झोपलेला होता. बाहेरच्या खोलीतून त्याने दार ओढून बंद केले होते पण ते आतून बंद कसे झाले हे मला कळेना. आत कोणीतरी असेल की काय या विचाराने, क्षणभर मी चांगलीच घाबरून गेले. पण जरा  डोके शांत ठेवून विचार केल्यावर दुसरी एक शक्यता मनात डोकावली. स्वैंपाकघराच्या दरवाज्याचा लॅच आतून चुकून आमच्याकडून उलट्या बाजूला फिरला असणार. अमेरिकेमध्ये बऱ्याच गोष्टी आपल्याकडे असतात त्याच्या उलट असतात. म्हणजे दिव्यांचे स्विच, दरवाज्याचे लॅच, रस्त्यावरची वाहतूक, सगळेच उलटे. बाहेरून दरवाजा ओढून घेतल्यावर तो आतून लॉक झाला असणार. आता स्वैंपाकघराचे दार बंद म्हणजे मला लगेच चहा मिळणार नाही, या कल्पनेने मी कासावीस झाले. बरं, ते उघडायचे कसे हा प्रश्न तर होताच. मी तातडीने आनंदला उठवून त्याच्या निद्रानंदात बिब्बा घातला! दार आतून बंद असल्यामुळे मला चहा करता येत नाही आहे हे सांगितल्यावर माझ्या समस्येचे गंभीर स्वरूप त्याला लगेच कळले.

आता कसेतरी करून ते दार उघडणे आवश्यक होते. बाहेरच्या खोलीत होत्या नव्हत्या त्या सगळ्या किल्ल्या लावून पाहिल्या. अगदी सेफ्टी पिन, हेयर पिन, कात्री वापरुनही खटपट केली. पण काही उपयोग झाला नाही. इतक्यात अचानक मला काहीतरी आठवले. आदल्या दिवशी स्वैंपाकघराची साफ-सफाई करताना मी खिडकीचे काचेचे तावदान उघडले होते आणि जाळीच्या तावदानाची खिट्टी नीटशी बंद झालेली नव्हती. त्यामुळे, जाळी बाहेरून उघडणे आणि खिडकीतून स्वैंपाकघरामध्ये शिरून आतून दार  उघडणे शक्य झाले असते. आनंदला मी हे सांगताच त्याला चार-पाच वर्षांपूर्वीची एक घटना आठवली. हार्वर्ड विद्यापीठातील हेन्री गेट्स नावाच्या एका  कृष्णवर्णीय प्रोफेसरना एकदा त्यांच्या घराचे कुलूप उघडायला त्रास झाल्यामुळे, ते आणि त्यांचा मोरोक्कन ड्रायव्हर मिळून दार ढकलत होते. कुणा 'जागरूक आणि तत्पर' शेजाऱ्याने लगेच  पोलिसांना फोन करून कळवले की दोन अनोळखी कृष्णवर्णीय माणसे शेजारच्या घरात चोरीच्या उद्देशाने घुसूण्याचा प्रयत्न करत आहेत. त्यामुळे प्रोफेसरसाहेबांना स्वत:च्याच घरात शिरण्याच्या प्रयत्न करीत असतांना अटकेला सामोरे जावे लागले होते! परंतु, ते  प्रोफेसर अमेरिकन नागरिक होते, प्रतिष्ठित होते आणि मुख्य म्हणजे स्वत:च्याच घरात शिरत होते. आमची मात्र सगळीच पंचाईत होती. आम्ही अमेरिकेचे नागरिक नाही, ते घर आमचे नाही, घर ज्याने भाडेकराराने घेतले आहे ती व्यक्ती म्हणजे आशय लॉस एंजेलिसमध्ये नाही आणि घरमालक कोण आहे याचा आम्हाला पत्ता नाही! अशा अडचणीच्या परिस्थितीत असताना  कुणी बघेल की काय, अटक झाली तर काय अशी धाकधुक मनात सुरु झाली. पूर्वी मी 'स्मगल' केलेला माल पकडला गेला असता तर, "माझा आणि हिचा काही संबध नाही' असे म्हणून मी सुटका करून घेईन" असे आनंद म्हणाला होता.  ते आठवून मी आनंदला लगेच सांगून टाकले, "तू खिडकीतून आत शिरत असताना पकडला गेलास तर 'माझा आणि याचा काहीही संबध नाही' असेच मी सांगणार!"

आनंद पुढच्या दारातून बाहेर पडून स्वैंपाकघराच्या मागच्या बाजूला गेला. महत्प्रयासाने भिंतीवर चढून, खिडकीचे जाळीचे तावदान उघडून आत शिरला, आमचे नशीब म्हणून त्याला कोणी बघितले नाही. सुट्टीच्या सुरुवातीलाच, इतका द्राविडी प्राणायाम केल्यानंतर, बायकोला अजून खूष करण्यासाठी माझ्यासाठी मस्त एक कप गरम चहा पण आनंदने बनवून आणला. शहाजहानने मुमताजच्या प्रेमासाठी ताजमहाल बांधला असेलही. पण आनंदने प्रेमाने आणलेला तो चहाचा कप बघितल्यावर माझे डोळे ओलावले आणि पटकन माझ्या तोंडातून शब्द बाहेर पडले."वाह ताज"! 

गुरुवार, ८ जानेवारी, २०१५

१७. चाय गरम

अमेरिकेतल्या कित्येक मोठ्या मोठ्या गोष्टी चांगल्या वाटल्या, तरी अगदी छोट्या गोष्टी खुपतात.
 
मला सकाळी उठल्याबरोबर गरम  चहा लागतो. दात न घासता बेड-टी घेणे माझ्या स्वच्छतेच्या कल्पनेत बसत नाही पण उठल्या उठल्या मी आधी चहाचे आधण ठेऊन नंतर दात घासायला लागते. खदखदत्या आधणात चहापत्ती घालून आणि थोडेसेच उकळून चहा झाकून ठेवायचा. चहा मुरला की गाळून, त्यात अगदी उकळते दूध घालून, गरम चहा प्यायचा, ही माझी रोजची पद्धत. चहा ताजा बनवलेला आणि गरमचअसायला हवा. केंव्हातरी करून ठेवलेला चहा पुन्हा-पुन्हा उकळून पिण्यामध्ये कितीही सोय असली तरी माझ्या मनाला आणि जिभेला ते पटत नाही. अमेरिकेच्या पहिल्या प्रवासांत सगळ्यात जास्त खुपलेली गोष्ट म्हणजे वाफाळता चहाचा कप न मिळणे, ही होती. आधीच विमानप्रवासांत दीड दिवस बेकार चहा पिऊन मी वैतागलेले होते. विमानातल्या जेमतेम कोमट आणि मवाळ चहामध्ये, क्रीमर नामक दुधाची भुकटी घातली, की तो अजूनच थंड होतो. राजधानी आणि शताब्दी सारख्या महागड्या ट्रेनच्या प्रवासांतसुद्धा तसलाच बेकार, बेचव चहा देतात. निदान रेल्वेच्या प्रवासात, पहाटे एखाद्या स्टेशनवर पटकन उतरून ताजा बनत असलेला चहा पिण्याचे थ्रिल तरी अनुभवायला मिळते. विमानप्रवासात असे काही करणेही अशक्य! कुठल्यातरी स्टेशनवर, स्टोव्हवरच्या पातेल्यातल्या उकळता वाफाळणारा चहा, त्याचा दरवळणारा सुगंध, गुलाबी थंडी आणि सिग्नलकडे बघत बघत, मनातली धडधड काबूत ठेवत प्यायलेला, तो गरमा -गरम चहा… त्या वातावरणाच्या आठवणीनेही माझ्या मनांत उकळ्या फुटतात. सांगायचा मुद्दा म्हणजे मी अगदी चहांबाज आहे.  


अमेरिकेत बाहेर कुठेच मनासारखा चहा मिळणार नाही हे, पहिल्याच वारीत लक्षांत आले. त्या प्रवासांत डिप-डिप चहाच्या बॅग्स बरोबर होत्या. घरी त्या चहावर कसेबसे दिवस काढले. खरंतर, डिप-डिप चहात पण तसा काही दम नसतो. एकतर त्या बुडवलेल्या चहाच्या पुडीचा लिडबिडाट होतो आणि तरीही चहाचा अर्क काही नीट उतरत नाही. चहा कडक व्हावा म्हणून पुडी जास्त वेळ बुडवून ठेवली, की चहा निश्चित थंड होतो. बरं, कितीही महागातल्या टी बॅग्स आणल्या तरीही, मेंदूला किक येईल असा चहा तयार होत नसल्यामुळे, चहा प्यायल्याचे समाधानच मिळत नाही. हल्लीच्या ग्रीन टी, यलो टी , लेमन  टी, आईस टी, मिंट टी, हर्बल टी  असल्या प्रकारांत तर मला अजिबात रस नाही. नुसतेच स्टाईलसाठी बनवलेले प्रकार वाटतात. घरच्या  फक्कड चहाच्या खालोखाल मला इराण्याकडचा गोड, कडक चहा आणि रस्त्यावर मिळणारा 'अमृततुल्य' चहा आवडतो. टपरीवर चहा बनवणारे लोक, मला कुठल्याही महान कलाकारापेक्षा कमी वाटत नाहीत. त्यांची चहा बनवताना होणारी लयबद्ध हालचाल मला अगदी मंत्रमुग्ध करून टाकते. वर्षानुवर्षे आपल्या हातच्या चहाची विशेष चव जपत, ते नेहमीच्या गिऱ्हाईकांना अक्षरश: नादी लावतात. सरकारी कार्यालये किंवा कॉलेजच्या आसपासच्या टपऱ्यांवर वर फक्त गरजू लोकांची गर्दी असते असे माझे मत आहे. मात्र एखाद्या आडबाजूच्या चहाच्या टपरीपाशी विशेष गर्दी दिसली, की तिथे उत्तम चहाचे दर्दीच असणार हे लक्षात घ्यायचे. अशा ठिकाणी उभे राहून चहा घ्यावा असे खूपवेळा वाटते. परंतु, माझे 'बाईपण' आणि डॉक्टरी व्यवसाय, हे दोन्हीही या इच्छेच्या आड येते. जिथे फारसे कोणी ओळखत नाही अशा ठिकाणी मात्र गाडीवरचा चहा प्यायची तल्लफ मी निश्चित भागवून घेते. 

आम्ही लहानपणी भातुकली खेळताना ज्या आकाराचे कप वापरायचो, त्या कपांपेक्षा लहान कपांमधून आजकाल चहा विकतात. जेमतेम चव लागेस्तोवर, एक-दोन  घोटातच तो संपूनही  जातो. त्यामुळे एका वेळी दोन चहा घेतल्याशिवाय माझे समाधान होत नाही. हल्ली ज्या पिचपिच्या कपांमधून चहा देतात, ते तर मला मुळीच आवडत नाही. चहा आता सांडून कपडे खराब होणार की काय, अशा धास्तावलेल्या अवस्थेत चहा प्यायला मजा येत नाही. चहा कसा मोठ्या आणि चागल्या धडधाकट कपातच पाहिजे. कित्येकवेळा असे वाटते की आपण आपापला चहाचा कप बरोबर ठेऊन हिंडावे! 'ताकाला जाताना भांडे लपवू नये' म्हणतात तसे 'चहाला जाताना कप लपवू नये' अशी म्हणही तयार करता येईल, पुढेमागे!  हल्ली व्हॉट्स ऍप च्या अनेक ग्रुप्स वर येणारी चहाच्या कपांची थंड आणि 'निर्जीव' चित्रे बघून होणारी माझी चिडचिड,  एखादा गरम चहाचा कप पिऊन मी शांत करते.


लहानपणी माझ्या माहेरी, सोलापूरसारख्या संथ गतीच्या शहरांत, 'टी-कोझी'च्या खाली ठेवलेला मोठ्या किटलीमधला गरम चहा,  निवांतपणे गप्पा मारत प्यायला मजा यायची. आज मात्र स्मार्टफोन, इंटरनेट आणि कम्प्यूटर मुळे  माझेच आयुष्य इतके गतिमान झाले आहे की, माहेरी गेले आणि तिथे सर्वजण पूर्वीच्याच संथ गतीत चहा पीत असले तरीही त्या चहाचा पूर्वीसारखा आस्वाद मला घेता येत नाही. माहेरच्याच उत्तम चहाची, अजून एक अविस्मरणीय आठवण म्हणजे माझ्या आजीच्या हातचा चहा.  ती नेहमी खास एकाच चवीचा, उत्कृष्ट चहा बनवायची. मला तिच्या हातचा चहा हवा असला की मी तिला विचारायचे, "तुझ्या हातचा चहा,  हमखास  इतका मस्त कसा होतो गं?" ती मग थोडेसे हसून, लाजून त्यामागचे कारण सांगायची. माझे आजोबा उत्तम चहाचे चाहते होते. त्यांना एका विशिष्ट चवीचा चहा, त्यांच्या आवडीच्या एका मोठ्या कपातून प्यायला आवडायचा. आजीने केलेला चहा त्यांच्या पसंतीला उतरला नाही तर  काहीही न बोलता ते फक्त कप बाजूला सारायचे आणि तो चहा प्यायचे नाहीत. मग आजीला आजोबांच्या पसंतीच्या चवीचा चहा होईपर्यंत, परत-परत चहा करायला लागायचा म्हणे. आजोबांच्या गोड आठवणी तिच्या मनांत ताज्या होत असल्यामुळेच तिने चहा करून द्यावा यासाठी मी लावलेली लाडी-गोडी तिला आवडत असावी. आजीला वयाच्या पंचेचाळीसाव्या वर्षीच वैधव्य आले होते. पण, आजोबांच्या तालमीत तयार झालेल्या माझ्या आजीच्या हातचा चहा प्यायचे सुख मी तिच्या वयाच्या नव्वदीपर्यंत अनुभवले. शेवटची काही वर्षे ती अल्झाइमरने आजारी असली तरी चहा मात्र न चुकता अगदी त्याच विशिष्ट चवीचा करायची, हे विशेष. ती स्वत: आयुष्यात कधीही चहा प्यायली नाही, पण शेवटपर्यंत ती आजोबांच्या चहाच्या कपात कॉफी प्यायची! त्यावरून आणखी एक आठवण आली! सोलापूरच्या दिवंगत डॉक्टर वैशंपायनांच्या पत्नी माझ्या आजीकडे यायच्या.  डॉक्टर वैशंपायन स्वतः किटलीमध्ये चहाची पत्ती घालून, त्यावर गरम पाणी ओतून, म्हणजे ब्रिटिश पद्धतीने चहा 'ब्रू' करून प्यायचे.  वैशंपायनकाकू फ़ुलपात्रात चहा घेत असत. पण डॉक्टर वैशंपायनांची आठवण म्हणून त्या फुलपात्रात दिलेल्या चहात वरून गरम पाणी घालून प्यायच्या! चहाबरोबरच्या आठवणींमध्ये या दोघींचे पातिव्रत्य आठवल्यावाचून राहिले नाही. 

अमेरिकन्सना मात्र, चहापेक्षा कॉफीचे कौतुक फार. मोठ्या शहरांमधून कोपऱ्या-कोपऱ्यावर कॉफीची दुकाने असतात. आता आपल्याकडेही स्टार बक्स, कॅफे कॉफी डे  वगैरे दुकाने आली आहेत. पण तिथल्या कॉफी पेक्षा मला उडप्याच्या हॉटेलातली "कापी"जास्त आवडते. एक्स्प्रेसो, कॅफे लाटे अशी 'इम्पोर्टेड' नावे आणि महागड्या असल्यामुळे या कॉफ्यांचे  उगीचच कौतुक होते असे मला वाटते. उद्या आपल्याकडचा  इलायची चहा, मसाला चहा, आल्याचा चहा किंवा 'मारामारी' आपण कार्डमम-लेस्ड टी, मलाबार स्पाईस्ड टी, जिंजर मॅजिक टी, किवा टी-कॉफी ब्लेंड, अशा फॅन्सी नावाने आणि कपाला दीड-दोनशे रुपये लावून विकायला लागलो तर त्याचेही देशोदेशी असेच कौतुक होईल!

अमेरिकेत कॉफी देतात ती मात्र चांगली मोठा कप भरून. आमच्या पहिल्याच वारीत बॉस्टन-न्यूयॉर्क बस प्रवासांत, चहापाण्यासाठी थांबलो असताना, मी कॉफी पिण्याची इच्छा बोलून दाखवताच, आनंदने खाली उतरून, मोठ्या प्रेमाने माझ्यासाठी एक्स्प्रेसो कॉफी आणली. पण आपल्याकडे मिळणाऱ्या एक्स्प्रेसो कॉफीपेक्षा ती अगदीच वेगळी निघाली. ती घोटभर, कडवट कॉफी मला काही आवडली नाही. नंतरच्या अमेरिका-भ्रमणात मात्र आम्ही वेगवेगळ्या कॉफी प्रकारांचा आस्वाद घेतला. पुढच्या दोन वाऱ्यामध्ये  आमचे 'फॅमिली मिक्स्चर' बरोबर नेऊन घरच्याघरी मी माझी चहाची तल्लफ भागवली. पण घराबाहेर पडल्यावर चहाची तल्लफ भागवायला अमेरिकेत  टपरी, 'अमृततुल्य' किंवा इराणी वगैरे नाहीत.  

Iowa विद्यापीठात एका फेलोशिप कार्यक्रमात आम्ही होतो तेंव्हा आमच्या बरोबरच्या काही सहपाठी अमेरिकन बायकांनी 'इंडियन मसाला चाय' नामक उत्तम पेय ब्युफे मध्ये कुठेतरी ठेवले आहे, अशी खुशखबर  मोठ्या कौतुकाने आम्हाला  दिली. मग  हिरीरीने तो स्टॉल शोधून, आम्ही चांगले मोठे कपभरून ते पेय घेऊन आलो. एक घोट प्यायल्यावर मात्र त्या 'चाय' ला उघडपणे नावे ठेवली नाहीत इतकेच. पण संस्कार वगैरेचा विचार न करता मनोमन "च्यायला" म्हणालो आणि पुन्हा अमेरिकेत चहाची चाहत ठेवायची नाही असा  निग्रह मनाशी केला!

अमेरिकेत सकाळच्या चहाच्या कपावरून घडलेले एक मोठे नाट्य आता मी चहाच्या पुढच्या कपाबरोबर सांगेन !