कॅलटेकचा करिष्मा

अनिरुद्ध २०१० सालच्या सप्टेंबर महिन्यापासून लॉस एंजेलिसमधल्या कॅलटेक विद्यापीठात बॅचलर्स डिग्रीचा कोर्स चालू करणार होता. असिलताने बोस्टन येथील MIT विद्यापीठातील बॅचलर्स कोर्स नुकताच म्हणजे २०१० जूनमध्ये पूर्ण केला होता. जूनच्या सुरुवातीला झालेल्या तिच्या पदवीदान समारंभाला आम्ही दोघे अमेरिकेला जाऊ शकलो नव्हतो. त्यामुळेच, असिलता MIT सोडून शिकागोला PhD करायला जाण्याआधी तरी तिचे विद्यापीठ पाहावे, या उद्देशाने आम्ही जून-जुलैमध्ये आमचा पहिला अमेरिका दौरा काढला. जवळजवळ त्याच तिकिटात लॉसएंजेलिसचा प्रवासही शक्य होत असल्यामुळे लॉसएंजेलिसला जाऊन कॅलटेक विद्यापीठही बघायचे आम्ही ठरवले. अनिरुद्धचा कोर्स चालू व्हायच्या बरेच आधी, जुलैच्या सुरुवातीला, आम्ही लॉस एंजेलिसला पोहोचलो. पहिल्या दिवशी आशयच्या UCLA विद्यापीठाचा फेरफटका झाल्यावर घरी येऊन  आम्ही आशयच्या घरापासून कॅलटेकपर्यंत जाण्याचा बसचा मार्ग बघून ठेवला. दुसऱ्या दिवशी सकाळी लवकरच कॅलटेकला जाण्यासाठी निघालो .

लॉस एंजेलिस शहराच्या एकूण प्रगतीच्या आणि अफाट पसाऱ्याच्या मानाने तिथली सार्वजनिक वाहतूक व्यवस्था अगदीच सुमार आहे. एकूणच कॅलिफोर्निया राज्यामध्ये स्वत:ची गाडी असल्यास तुमचा प्रवास  सुखद आणि सोयीचा होतो. तसे  नसल्यास टॅक्सी घ्यावी. पण आमच्या मनांतला "साठ" चा पाढा, आम्हाला टॅक्सीचा पर्याय घेऊ देत नव्हता. तसेच आमच्याकडे वेळच वेळ असल्यामुळे आम्ही बसने जायचे ठरवले.  वेस्टवूडपासून दोन बस बदलून आणि दोन तास प्रवास केल्यावर आपण कॅलटेकला पोहोचतो. टॅक्सीने तोच प्रवास जेमतेम चाळीस मिनिटांचा आहे. टॅक्सीने जाता-येता मिळून एकशेदहा डॉलर पडणार होते तर प्रत्येक बस प्रवासाचे दीड डॉलर असे चार बसेसचे मिळून प्रत्येकी फक्त सहा डॉलर खर्च होता. दिवसभराचा पास  तर केवळ पाच डॉलरला! त्यामुळे, प्रत्येकी एक पास काढून आम्ही निघालो. परदेशात दिवसभराचे, अथवा आठवडाभराचे पास फारच सोयीचे पडतात. पण पास काढण्यापूर्वी, 'तो पास किती वाजल्यापासून किती वाजेपर्यंत चालतो? बस, मेट्रो, फेरी आणि लोकल ट्रेन्स, सगळ्याला चालतो का?' हे सगळे बारकाईने बघावे लागते. लॉस एंजेलिसमध्ये बऱ्याच खाजगी बस सर्विसेस आहेत. त्यात मात्र हा पास चालत नाही. पासवर जास्तीत जास्त प्रवास केल्यामुळे किती फायदा झाला, हा हिशोब करण्यात एक वेगळीच मजा असते. पुण्यात मला बसप्रवास फारसा कधीच करावा लागत नाही. मुंबईमध्ये  कधीतरी बसने प्रवास करते. त्यामुळे भारतात बसप्रवास महाग झाल्यासंबंधी वर्तमानपत्रांत येणाऱ्या ठळक बातम्या वाचण्याचीही तसदी मी कधी घेतली नव्हती. अमेरिकेत मात्र मी एकेक डॉलरचा विचार करत होते. कधी कधी गरीबीचा अनुभवही  मिळायला हवा ना!

अमेरिकेत एखाद्या चौकात बसचा थांबा असला तर त्या दोन रस्त्यांची नावे जोडून झालेले जोडनाव त्या स्टॉपला दिलेले असते. आम्हाला लेक अवेन्यू आणि कॉलोराडो बूलेवार्डच्या चौकात, म्हणजेच लेक-कॉलोराडोला जायचे होते. अमेरिकेतील माझा पहिलाच बस प्रवास असल्यामुळे  मी सगळ्याच गोष्टी डोळ्याने टिपत होते. लोक तिकीट कसे काढतात, बस थांबवायला कसे सांगतात, कुठून चढतात, कुठून उतरतात हे सगळे मी बघत होते. बसमधल्या तमाम बायका-पुरुषांचे कपडे व्यवस्थित आहेत हे मला जाणवले . अगदी म्हाताऱ्या-कोताऱ्या बायकासुद्धा लिपस्टिक लावलेल्या,   मॅचिंग पर्सेस, कपडे आणि पादत्राणे अशा टापटिपीत दिसत होत्या. त्या कदाचित  घरकाम करणाऱ्या, साध्या परिस्थितीतल्याच असाव्यात. पण नखरा मात्र जोरात होता. हा सगळा हॉलीवूडचा प्रभाव आहे, हे आमच्या लक्षात आले. त्या मानाने अमेरिकेतील इतर ठिकाणी तेवढा व्यवस्थितपणा आम्हाला जाणवला नाही.

वेस्टवूड ते पासाडेना या बस-प्रवासात बेव्हर्ली हिल्स आणि हॉलीवूड बूलेवार्ड हा भाग लागतो. त्यामुळे तो प्रवास अतिशय आल्हाददायक वाटतो. स्वच्छ, सुंदर रस्ते; रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला सुरेख बंगले; आणि त्याभोवतालच्या सुशोभित केलेल्या बागा; हे सर्व डोळ्यांत साठवून घेतांना वेळ मजेत जातो. आमची बस 'हॉलीवूड वॉक ऑफ फेम' जवळून जात असताना तिथे अहोरात्र जगभरातील टूरिस्टची झुंबड उडालेली दिसायची. उन्हाळ्यातले आल्हाददायक हवामान असल्यामुळेही भलतीच गर्दी होती. तिथे 'हॉलीवूड सूवेनियर्स' विकणारी बरीच दुकाने आहेत. तो सर्व भाग पूर्णपणे टूरिस्टना आकर्षित करण्यासाठी सजवलेला आहे. इथल्या सिनेमा थिएटर्सवर दिवसरात्र दिव्यांची रोषणाई केलेली असते. हॉलीवूडमधली सर्व आधुनिक फॅशन रस्त्यावर उतरलेली जाणवते. दुकानांची सजावट, रस्त्यांवरची रोषणाई आणि रेस्टॉरंट चा झगमगाट काही विचारूच नका. या रस्त्यांवर बस खूप थांबत-थांबत जाते आणि बरेच पुढे दूरच्या एका टेकडीवर आपल्याला  हॉलीवूड अशी अक्षरे लिहिलेली दिसतात. बसमधल्या इतर लोकाना त्याची नवलाई नव्हती, पण मला मात्र हॉलीवूड च्या भागातून जाण्याचे आणि हॉलीवूड हिलच्या प्रथमदर्शनाचे खूपच अप्रूप वाटत होते. शेवटी लेक-कॉलोराडोला उतरून आम्ही चालत कॅलटेक विद्यापीठाकडे निघालो.

१२०० ईस्ट कॅलिफोर्निया बुलेवार्ड, असा  सुटसुटीत पत्ता असलेले 'कॅलिफोर्निया इन्सटिट्यूट ऑफ टेक्नोलॉजी' अर्थात "कॅलटेक" हे खाजगी विद्यापीठ मूलभूत संशोधनासाठी जगभरात प्रसिद्ध आहे. उत्तरेला डेल्मार बुलेवार्ड, दक्षिणेला ईस्ट कॅलिफोर्निया बुलेवार्ड, पश्चिमेला साउथ  कॅटलिना अव्हेन्यू आणि पूर्वेला हिल अव्हेन्यू; यादरम्यान जेमतेम पाच-सहा ब्लॉक्स पसरलेला, सव्वाशे एकरचा नेटका कॅम्पस आहे. भारतातील अनेक विद्यापीठांच्या मानाने हे आकारमान मोठे वाटेल, परंतु, पण अमेरिकेतील बऱ्याच विद्यापिठांच्या तुलनेत कॅलटेक विद्यापीठ खूपच छोटे आहे. इथे कित्येक विद्यापीठे हजारो एकर जमिनीवर वसलेली असतात. अमेरिकेतील छोट्या विद्यापीठांमध्ये पाच हजारपेक्षा कमी, तर मध्यम आकारांच्या विद्यापीठांमध्ये पाच ते पंधरा हजार आणि मोठ्या विद्यापीठांमध्ये पंधरा हजारांच्यावर विद्यार्थी, एकावेळी शिकत असतांत. कॅलटेकमध्ये जेमतेम सव्वादोन हजार विद्यार्थीआहेत. विद्यार्थ्यांच्या संख्येच्या मानाने कॅलटेकच्या सोळापट आणि क्षेत्रफळाने चौपट असलेल्या, भव्य आणि शानदार UCLA चा तोरा नुकताच आम्ही  बघून आलेलो होतो. त्यामानाने कॅलटेक अगदीच छोटेखानी आणि साधे वाटले तरी शंभर-सव्वाशे वर्षांचा इतिहास असलेल्या व स्थापत्यकलेचे एकाहून एक सुंदर नमुने असलेल्या इथल्या इमारतींमुळे, प्रथम दर्शनी त्यात एकप्रकारचा खानदानीपणा जाणवला. 

कॅलटेक सायन्स विषयात जगातील अव्वल दर्जाची शिक्षणसंस्था म्हणून नावाजले गेलेले विद्यापीठ आहे. या टिचक्या विद्यापीठात आजी व माजी प्राध्यापक आणि माजी विद्यार्थी मिळून चौतीस नोबेल पारितोषिकांचे मानकरी आहेत! इथल्या प्राध्यापकांना गेली कित्येक वर्षे नासा, अमेरिका सरकारची संरक्षण, उर्जा व आरोग्य मंत्रालये, नॅशनल सायन्स फाउंडेशन अशा अनेक संस्थांकडून करोडो अमेरिकन डॉलर्स संशोधनासाठी दिले गेलेले आहेत. कॅलटेक विद्यापीठाचे सायन्स आणि इंजिनियरिंग या विषयांचे मिळून सहा शैक्षणिक विभाग आहेत आणि त्यामध्ये होणाऱ्या अत्युच्च प्रतीच्या संशोधनासाठी कॅलटेक जगभरात नावाजलेले आहे. कॅलटेकचा बॅचलर्स डिग्रीचा अभ्यासक्रम अतिशय अवघड समजला जातो. सायन्स आणि गणिताचे अनेक अवघड कोर्सेस घेतल्याशिवाय विद्यार्थ्याला डिग्री कोर्स पूर्णच करता येत नाही. त्यामुळे सायन्स आणि गणितात विशेष प्राविण्य असलेल्या मोजक्या विद्यार्थ्यांनाच इथे बॅचलर्स डिग्रीसाठी प्रवेश दिला जातो.

कॅलटेक विद्यापीठातल्या वातावरणातच सायन्स आहे आणि इथे शिकत असलेले बहुतेक विद्यार्थी छोटे  शास्त्रज्ञच आहेत असे वाटते. आमच्या पहिल्याच भेटीत तिथल्या वातावरणातील ती जादू आम्हाला जाणवली. दुसऱ्या दिवशीही कॅलटेक बघायला आम्ही परत गेलो. तसेच पुढे २०१२ साली विद्यापीठाच्या वसतिगृहातल्या अनिरुद्धच्या खोलीत ४ दिवस मुकाम केला आणि २०१४ साली अनिरुद्धच्या दीक्षांत समारंभासाठी गेलो. प्रत्येक भेटीमध्ये आम्हाला कॅलटेकचा जादूई करिष्मा जाणवल्याशिवाय राहिला नाही . 

चिनी-हिंदी बहन-भाई!

आमचा UCLA दर्शनाचा दौरा चालू होता.  आशयने मला, आनंदला आणि अनिरुद्धला थोडावेळ UCLA चा कॅम्पस  दाखवला. पण काही वेळानंतर त्याची एका फ्रेंच प्रोफेसरांबरोबर भेट ठरलेली असल्यामुळे त्याला जाणे भाग होते. त्याने त्याच्या मैत्रिणीला, शाओ जिंगला, आम्हाला विद्यापीठ दाखवण्यासाठी बोलावून घेतले. मग आम्हाला तिच्याकडे सुपूर्त करून तो आपल्या कामासाठी निघून गेला. हसतमुख आणि तुडतुड्या शाओ जिंगने आमचा ताबा घेतला. तिने मोठ्या आपुलकीने आम्हाला तिच्या युनिवर्सिटी बद्दल सर्व  माहिती द्यायला सुरुवात केली. शाओ जिंग ही मुलगी चीनमध्ये गणितातील पदवी अभ्यासक्रम पूर्ण करून, आशय बरोबरच UCLA मध्ये गणितामध्ये PhD करत होती. आशयसारखेच तिलाही UCLAला  येऊन  जेमतेम वर्षभर झालेले होते. आम्हांला UCLA बद्दल माहिती सांगता-सांगता तिला वरचेवर चीनमधील आपल्यां गावाची आणि तिच्या कॉलेजची आठवण येत होती. त्यामुळे भारतातील आणि चीनमधील शिक्षण पद्धती, त्यातील साम्य व फरक यावर आमची आपोआपच खूप चर्चा झाली. गप्पां-गप्पांमधून  चिनी, भारतीय आणि अमेरिकन कॉलेज शिक्षण, उच्च शिक्षण व त्यामधले  बारकावेही आम्हाला उलगडत गेले .

अमेरिकेत छोटी कम्युनिटी कॉलेजेस किंवा चार वर्षांचा अभ्यासक्रम असलेली मोठी डिग्री कॉलेजेस अशी वेगवेगळ्या प्रकारची कॉलेजेस असतात. बारावीनंतर कम्युनिटी कॉलेजमधून दोन वर्षांचा अभ्यासक्रम पूर्ण करून विद्यार्थ्यांना असोसिएट पदव्या घेता येतात. पण त्या पदवीला फारसा मान नसतो व त्यानंतर खूप प्रतिष्ठेच्या अथवा मोठ्या पगाराच्या नोकऱ्याही मिळत नाहीत. पण कम्युनिटी कॉलेजमधले शिक्षण हे चार वर्षांच्या डिग्री कॉलेजच्या मानाने स्वस्त व सोपे असते. त्यामुळे सर्वसाधारण परिस्थितीतील बरेच विद्यार्थी, एखादी नोकरी सांभाळून दोन वर्षांत असोसिएट डिग्री पूर्ण करतात. मग पुढे पैशाच्या आणि बुद्धीच्या कुवतीने जमलेच तर बॅचलर्स डिग्री पूर्ण करतात. अमेरिकेत चार वर्षांचा बॅचलर्स डिग्रीचा कोर्स असलेली अनेक विद्यापीठे आहेत. अमेरिकन नागरिकत्व नसलेल्या आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थ्यांना मोजक्याच, म्हणजे विद्यापीठातील एकूण जागांच्या फक्त आठ ते दहा टक्के जागांवरच प्रवेश दिला जातो. त्यामुळे बॅचलर्स डिग्रीसाठी प्रवेश मिळवायला जगभरातील विद्यार्थ्यांमध्ये मोठी चुरस असते. बॅचलर्स डिग्रीचे शिक्षण अमेरिकन विद्यार्थ्यांनाही महाग वाटते. आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थ्यांसाठी तर ते जास्तच महाग असते  कारण त्यांना कुठलीही शिष्यवृत्ती मिळणे अतिशय कठीण असते. तसेच अभ्यासात विशेष चमकदार कामगिरी केल्याशिवाय फीमध्ये माफी मिळू शकत नाही आणि काम करून पैसे उभे करण्यावरही काही प्रमाणात निर्बंध असतात.

आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थ्यांना, अमेरिकेत चार वर्षांचा बॅचलर्स डिग्रीचा कोर्स करण्यासाठी आज जवळजवळ  दीड कोटी रुपये खर्च येतो. कोवळ्या वयांतील मुला-मुलींना इतका खर्च करून अमेरिकेत पदवीपूर्व शिक्षणासाठी  पाठवायला बरेचसे पालक मनाने तयार नसतात. बऱ्याच पालकांना ते आर्थिक दृष्ट्या परवडण्यासारखेही  नसते. त्यामुळे बहुतांश विद्यार्थी आपापल्या देशांत पदवीपर्यंतचे शिक्षण पूर्ण करतात व नंतर दोन वर्षांच्या मास्टर्सच्या अभ्यासक्रमासाठी अमेरिकेत येतात. या अभ्यासक्रमासाठी एकूण वीस ते तीस लाख रुपये खर्च येतो. पण हे विद्यार्थी पदवीधर असल्यामुळे त्यांना काही छोट्या मोठ्या नोकऱ्या सहजी मिळू शकतात ज्यायोगे ते शिक्षणाचा खर्च बऱ्याच अंशी कमी करू शकतात. तसेच बावीस तेवीस वर्षे वयाच्या आणि थोडी वैचारिक परिपक्वता आलेल्या मुला-मुलींना अमेरिकेत शिक्षणाला पाठवताना त्यांचे पालकही फारसे बिचकत नाहीत. 

फक्त चार वर्षांचा बॅचलर्स डिग्रीचा कोर्स केलेल्या काही मोजक्या आणि विशेष हुशार विद्यार्थ्यांना मास्टर्स डिग्री नसली तरीही अमेरिकेत PhD साठी प्रवेश मिळतो हे विशेष. PhD करणाऱ्या विद्यार्थी-विद्यार्थिनींना पाठ्यवृत्ती मिळते. त्यातून त्यांचा राहण्या-जेवण्याचा सर्व खर्च भागतो आणि पैसे वाचवून वर्षातून एखादेवेळी आपापल्या घरी जाण्यासाठीचा तिकीट खर्चही विद्यार्थी करू शकतात. आशय आणि शाओ जिंगने आपापल्या देशांमधून केवळ तीन वर्षांचा डिग्री कोर्स संपवून PhD ला प्रवेश मिळवला होता हे ऐकून आम्हाला अभिमान वाटला.

शाओ जिंगने आम्हाला ही सर्व माहिती दिली आणि मग ती आम्हाला UCLA  विद्यापीठाचा गणित विभाग दाखवायला घेऊन गेली. UCLA मधील गणित विभाग खूपच मोठा आहे. तिथे जवळ जवळ पन्नास ते साठ प्राध्यापक कार्यरत आहेत. त्यातले अनेक प्राध्यापक नामवंत संशोधक म्हणून जगप्रसिद्ध आहेत. आम्ही गेलो होतो तेंव्हा कॉलेजला उन्हाळ्याची सुट्टी असल्यामुळे बऱ्याचशा प्राध्यापकांची ऑफिसेस बंद होती. आम्ही आशयचे PhD चे मार्गदर्शक हारुझो हिडा या जपानी प्राध्यापकाच्या ऑफिसबाहेर जरा घुटमळलो. काही ऑफिसेस मधून थोडे आत डोकावूनही बघायचा प्रयत्न केला. प्रोफेसर चंद्रशेखर खरे या मराठी प्राध्यापकांचे  ऑफिस बघून आम्हाला अतिशय अभिमान वाटला. प्रोफेसर खरे यांनी गणितात किती महत्वाचे संशोधन केले आहे हे शाओ जिंगने आम्हाला सांगितले. आपल्या मराठी माणसाचे, एका चीनी मुलीकडून अमेरिकेत होणारे अमाप कौतुक आम्ही कान देऊन ऐकत होतो आणि मनोमन खुश होत होतो. एकेका प्राध्यापकांची ऑफिसेस बघत आम्ही पुढे निघालो होतो. तेव्हड्यात 'प्रोफेसर टेरेन्स टाओ ' यांच्या नावाची पाटी बघून आश्चर्य आणि आनंदाने अनिरुद्ध ओरडलाच. मग त्याने आणि शाओ जिंगने 'प्रोफेसोर टेरेन्स टाओ' यांच्या अचाट बुद्धिमत्तेबद्दल आम्हाला थोडीशी कल्पना दिली. टेरेन्स टाओ यांनी आंतरराष्ट्रीय गणित ऑलिम्पियाड स्पर्धेमध्ये वयाच्या अवघ्या तेराव्या वर्षी सुवर्णपदक मिळवलेले आहे. वयाच्या सोळाव्या वर्षी बॅचलर्स आणि मास्टर्स डिग्री पूर्ण करून एकविसाव्या वर्षी त्यांनी प्रिन्सटन विद्यापीठातून गणितामध्ये PhD पूर्ण केलेले आहे. गणितामधील अत्यंत मानाचे समजले जाणारे 'फिल्ड्स मेडल' देऊन त्यांना गौरवण्यात आलेले आहे. अनिरुद्ध अगदी भारावून गेला होता आणि 'प्रोफेसोर टेरेन्स टाओ' यांच्या नावाच्या पाटीसमोर उभे राहून स्वत:चे एक दोन फोटो काढून घेतल्यावरच त्याचा पाय तिथून निघाला.

शाओ जिंग मोठ्या उत्साहाने आम्हाला कॉलेजमध्ये हिंडवत होती. गणित विभागाचा फेरफटका झाल्यानंतर   तिने आम्हाला UCLA च्या स्पोर्ट्स कॉम्ल्पेक्सची मोठी इमारत दाखवायला नेले. आपल्याकडच्या कित्येक कॉलेजेसच्या संपूर्ण इमारती त्या इमारतीपेक्षा छोट्या असतील! तिथल्या सुविधा तर पाहताच राहाव्या अशा  होत्या. एका मोठ्या हॉलमध्ये अनेक 'ट्रेड मिल्स'ची रांग  होती. त्यावर विद्यार्थी-विद्यार्थिनी व काही प्राध्यापक घाम गाळत होते. दुसऱ्या एका मोठ्या हॉलमध्ये  टेबल टेनिसची टेबल्स होती. त्या विद्यापीठात शिकत अथवा शिकवत नसल्यामुळे आम्हाला आत जाता येणार नाही असे शाओ जिंगने सांगितले. पण आतल्या इतर अनेक सोयींचे वर्णन तिने केले आणि आम्ही थक्क झालो. अमेरिकेतल्या कॉलेज शिक्षणामध्ये खेळालाही महत्व असते. प्रत्येक विद्यार्थ्याला चार वर्षांच्या अभ्यासक्रमात खेळांच्या किंवा व्यायामाच्या कुठल्यातरी प्रकारचे काही तास पूर्ण करावेच लागतात हे विशेष!

तास-दोन तासांत आमचे विद्यापीठ दर्शन होईपर्यंत आम्हाला अगदी प्रकर्षाने एक गोष्ट जाणवली. एखाद्या मोठ्या बहिणीने आपल्या लहान भावाला प्रेमाच्या ओलाव्याने वागवावे तशी शाओ जिंग अनिरुद्धशी बोलत-वागत होती. अनिरुद्धला चार वर्षांच्या बॅचलर्स कोर्ससाठी कॅलटेक विद्यापीठामध्ये प्रवेश मिळाल्याचे तिला माहिती होते. आमचा निरोप घेताना तिने अनिरुद्धला एका बाजूला घेऊन सांगितले," या अमेरिकन्सच्या मानाने आपण आशियाई लोक खूपच गरीब आहोत. पण इथल्या मुलांपेक्षा आपणच जास्त हुशार असतो हे निश्चित लक्षात ठेव. अमेरिकन कॉलेजेस बाहेरच्या विद्यार्थ्यांकडून खूप पैसे उकळतात. त्यामुळे पुढच्या चार वर्षांमध्ये इथल्या सर्व सुखसोयींचा पुरेपूर फायदा उठवायचा बरं का! आपल्याकडून घेतलेल्या प्रत्येक डॉलरचीस पूर्ण वसुली करून घ्यायची. त्याचबरोबर तू शिक्षणासाठी आला आहेस हे विसरायचे नाही. अमेरिकेत मेरीटला खूप महत्त्व असते. त्यामुळे अभ्यासातही मागे पडायचे नाही." असे सांगून अनिरुद्धच्या पुढच्या वाटचालीसाठी भरभरून शुभेच्छा देऊन  शाओ जिंगने आमचा निरोप घेतला

पंडित नेहरूंनी कधी काळी "हिंदी-चिनी भाई-भाई" असा एक पोकळ नारा पुकारला होता. पण शाओ जिंगचे ते कळकळीचे बोलणे ऐकून मात्र मला "चिनी-हिंदी बहन-भाई!" असा नारा द्यावासा वाटला. आपल्या चिनी बहिणीचा कानमंत्र मनात साठवत, अनिरुद्ध आपल्या भावी विद्यापीठाच्या भेटीसाठी आणि तिथल्या यशस्वी वाटचालीसाठी सज्ज झाला.  

२०. ड्रीम कॉलेज

अमेरिका हा एक मोठा आणि अजब देश आहे. जगभरातील अनेक देशातील लोक इथे वास्तव्याला असल्यामुळे अनेक संस्कृतीची सरमिसळ होऊन या देशाची संस्कृती तयार झालेली आहे. अमेरिकेच्या वेगवेगळ्या भागातल्या लोकांचे राहणीमान वेगळे आहे आणि तिथल्या चालीरीती विशिष्ट प्रकारच्या आहेत. अमेरिकेच्या पश्चिम किनाऱ्यावरची राज्ये आणि पूर्व किनारपट्टीवरील राज्यांतील संस्कृती आणि हवामान यामध्ये खूपच फरक आहे. लॉस एंजेलीस हे अमेरिकेच्या पश्चिम किनारपट्टीवरचे एक प्रमुख शहर खूप मोठे, पसरलेले आणि वेगवेगळ्या छोट्या-छोट्या वस्त्यांनी बनलेले आहे. लोकसंख्येचा विचार करता लॉस एंजेलीस हे न्यूयॉर्कच्या खालोखालचे अमेरिकेतील दुसऱ्या क्रमांकाचे शहर आहे.

आमचा मित्र आशय जिथे शिकतो ते, म्हणजे UCLA हे विदयापीठ लॉस एंजेलीस शहराच्या वेस्ट वूड या भागात आहे. UCLA (युनिवर्सिटी ऑफ कॅलिफोर्निया लॉस एंजेलीस) कॅलिफोर्निया राज्यामधले सर्वात मोठे आणि सर्वात प्रसिद्ध विदयापीठ आहे. UC Berkeley च्या पाठोपाठ, म्हणजे १८१९ साली हे विदयापीठ सुरु झाले. UCLA मध्ये एकाचवेळी चाळीस हजारहून जास्त विद्यार्थी शिकतात. कॅलिफोर्निया राज्यात युनिवर्सिटी ऑफ कॅलिफोर्निया अशा नावाची एकूण दहा विदयापीठे आहेत. प्रत्येक विदयापीठाला युनिवर्सिटी ऑफ कॅलिफोर्निया आणि त्यापुढे त्या त्या गावाचे अथवा शहराचे नाव, असे संबोधले जाते. या सर्वच विदयापीठांच्या इमारती आणि परिसर एकापेक्षा एक सरस आहेत असे म्हणतात. त्यापैकी आत्तापर्यंत आम्ही फक्त UCLA  हे एकच विदयापीठ बघितलेले आहे. UCLA चा संपूर्ण परिसर अतिशय सुरेख आहे. या विदयापीठात वेगवेगळी कॉलेजेस आहेत व प्रत्येक कॉलेजची इमारत वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. UCLA च्या जवळच लॉस एंजेलीस शहरातील अतिश्रीमंत लोकांची व फिल्म स्टार्सची वस्ती असलेला 'बेव्हर्ली हिल्स' हा भाग आहे. त्यामुळेच कॉलेजच्या आसपासचा परिसरही अतिशय सुंदर आहे.

 

अमेरिकेमधले आणि आपल्याकडचे कॉलेज शिक्षण यात बराच फरक आहे. केवळ बारावी झालेल्या मुलामुलींना भारतात सहजी आणि चांगल्या पगाराच्या नोकऱ्या मिळत नाहीत. तसेच, भारतीय कॉलेज शिक्षण अमेरिकेतल्या कॉलेज शिक्षणाच्या मानाने स्वस्त आणि सोपे असते. म्हणूनच, भारतात बरेचसे विद्यार्थी कॉलेजचे शिक्षण घेऊ शकतात. शिवाय अनेक शिक्षण सम्राटांच्या कृपेने, बारावी पास झालेल्या सर्व मुला-मुलींना कुठल्या ना कुठल्या कॉलेजच्या कसल्यातरी अभ्यासक्रमाला प्रवेश मिळतोच! आपल्याकडे बऱ्याचशा   मुलांच्या पदवीपर्यंतच्या शिक्षणाचा खर्च पालकच करतात. 

अमेरिकेत मात्र बारावीपर्यंत शिक्षण फुकट असते. परंतु, कॉलेज शिक्षण फारच महाग असल्यामुळे मुले लहान असल्यापासूनच पालक त्यांच्या शिक्षणासाठी पैसे जमा करायला लागतात. मुलेही शिकता-शिकता कामे करून पैसे मिळवतात. मुलांनी बारावी पास होणे म्हणजेच 'हायस्कूल ग्रॅजुएट' होणे, ही अमेरिकेत फार मोठ्ठी गोष्ट समजली जाते. त्यानंतर त्यांना बऱ्या पगाराच्या नोकऱ्या मिळू शकतात. मुलांनी कॉलेज शिक्षणाचा बराचसा खर्च शक्यतो स्वकमाई मधूनच करावा असा अलिखित नियमही असतो. कॉलेज शिक्षण महागडे असल्यामुळे सर्व मुले सरसकट कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतातच असेही नाही. बारावी झाल्या-झाल्या बरीच मुले पोटापाण्याच्या उद्योगाला लागतात. इतकेच काय, आई-वडिलांपासून वेगळे राहून आपापले बिऱ्हाडही थाटतात. बरीचशी मुले दोन तीन वर्षे काम करून आपापल्या कॉलेजच्या शिक्षणासाठी पैसे साठवून मगच कॉलेजला प्रवेश घेतात. 

अमेरिकेत कॉलेजमध्ये शिकणारी मुले सहसा पालकांसोबत घरी राहत नाहीत. कॉलेजच्या वसतीगृहांमधून किंवा इतरत्र भाड्याने खोल्या घेऊन राहतात. पदवी-अभ्यासक्रम यशस्वीरित्या पूर्ण करण्यासाठी मुलांना सातत्याने अभ्यास करणे आवश्यक असते. त्या काळांत विद्यार्थी आपापली कामे व अभ्यास सांभाळतात आणि प्रसंगी आपापला स्वैंपाकही बनवतात. त्याशिवाय त्यांना बाहेर काम करून पैसे मिळवून आई वडिलांचा आर्थिक भार कमी करायचा असतो. या ओढाताणीत काही मुलांना अभ्यासात सातत्य राखणे अवघड जाते. पण एखाद्या मुलाला  शिक्षणात गति नसेल,  किंवा तो मन लावून शिकत नसेल तर कुठलीही दयामाया न दाखवता त्याचे आई-वडील शिक्षणाचा खर्च द्यायला नकार देतात आणि क्वचित मुलांना कॉलेजचे शिक्षण अर्धवट सोडावे लागते. या व अशा इतर बऱ्याच कारणांमुळे, कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतलेल्या विद्यार्थ्यांपैकी साधारण ६० ते ७० टक्के विद्यार्थीच कॉलेजचा अभ्यासक्रम  पूर्ण करू शकतात. 

सर्वसाधारणपणे मुले नववीत म्हणजे हायस्कूल मध्ये गेली की आई वडील कॉलेजेस बद्दल समग्र माहिती गोळा करायला सुरुवात करतात. आपल्या पाल्याला ज्या कॉलेजांमध्ये प्रवेश मिळण्याची शक्यता असेल अशा सर्व कॉलेजांची फी, इतर खर्च, तिथले वातावरण, मिळणाऱ्या सवलती अशा बऱ्याच बाबींचा विचार पालक करतात. इतकेच नव्हे तर दहावी आणि अकरावी नंतर आई-वडील पाल्याला घेऊन अशा कॉलेजेसना प्रत्यक्षांत भेट देतात. प्रत्येक कॉलेज आपल्या खिशासाठी आणि पाल्याच्या प्रगतीसाठी योग्य आहे की नाही, याचा अगदी चिकित्सकपणे अंदाज घेतला जातो. स्वत:च्या कष्टाचा पैसा शिक्षणासाठी वापरणार असल्यामुळे मुलेही आपले भावी कॉलेज, अभ्यासक्रमाची निवड आणि एकंदरीत भावी कॉलेज आयुष्याबद्दल स्वतंत्र विचार करतात. उन्हाळ्याच्या सुट्टीमध्ये सहकुटुंब कॉलेज-दर्शनाचे दौरे काढायची तिकडे पद्धत आहे. कॉलेज बघायला आलेल्या अशा कुटुंबाना कॉलेज दाखवण्यासाठी आणि कॉलेजच्या वतीने त्यांचे शंका निरसन करण्यासाठी, त्याच कॉलेजमध्ये शिकणारे विद्यार्थी 'कॅम्पस टूर गाईड'चे काम करतात. त्याबद्दल त्याना ताशी १० ते १५ डॉलर्स असे  पैसेही मिळतात. आम्ही प्रत्येकवेळी जून महिन्यात अमेरिकेत गेल्यामुळे अनेक कॉलेजमध्ये 'कॉलेज-दर्शनोच्छुक' कुटुंबांचे जथे आम्हाला पाहायला मिळाले. आम्हीही तशाच काही जथ्यांबरोबर एक दोन कॉलेजचे दर्शन घेतले.

अमेरिकेतील शाळेच्या वर्गातून मुला-मुलींची संख्या जेमतेम १५ ते २० इतकीच असते. घराच्या आसपासही फारशी मुले नसल्याने शालेय विद्यार्थी बरेच एकलकोंडे असतात. कॉलेजमध्ये समवयस्क तरुण-तरुणींबरोबर घरापासून दूर राहून शिकायचे आणि मजाही करायची याचे त्यांना मोठे आकर्षण असते. अनेक कॉलेजमधले वातावरण बघून, सर्वंकष विचार करून अमेरिकन मुले-मुली आपापले 'ड्रीम कॉलेज' ठरवतात. हॉलीवूड हा लॉस एंजेलीसचा एक भाग असल्यामुळे तरुणाईला या शहराबद्दल कमालीचे आकर्षण आहे. अशा या स्वप्न नगरीतील एक उत्तम कॉलेज असल्यामुळे अनेक अमेरिकन तरुण तरुणींचे UCLA हे 'ड्रीम कॉलेज' असते यात काहीच नवल नाही.

कॅलिफोर्नियातल्या उन्हाळ्यात हवा अतिशय आल्हाददायक असते. आमच्या पहिल्या अमेरिका वारीत पहिल्याच दिवशी आम्ही UCLA बघायला गेलो. मोठ्या मोठ्या व उत्तम निगराणी असलेल्या सुरेख बागा, डवरलेली फुलांची झाडे, उत्तमोत्तम टोलेजंग इमारती, दोन इमारतींमध्ये पसरलेली मोठमोठ्ठाली हिरवीगार लॉन्स व त्यावर किलबिलाट करत उत्साहाने हिंडणारी तरुणाई बघून आमचे मन अगदी प्रसन्न झाले. त्या लॉन्सवर बऱ्याच ठिकाणी अनेक कमनीय बांध्याच्या गौरांगना अगदीच तुटपुंज्या कपड्यात सूर्यस्नान घेत पहुडलेल्या होत्या. UCLA मधल्या स्वप्नवत वातावरणातल्या या रंभा-मेनका बघितल्यानंतर मला प्रश्नच पडला की कॉलेजमध्ये शिकणाऱ्या तरुणांचे अभ्यासात लक्ष कसे लागत असेल? अमेरिकेतल्या पहिल्याच दिवशी तिथल्या कॉलेज जीवनाची अगदी 'उघडी' ओळख आम्हाला झाली. पण  इथल्या सर्वच कॉलेजमध्ये असे मोकळे वातावरण असते हे सत्य आम्हाला नंतर उघड झाले . 

१९. तपोभंग

माझ्या आतापर्यंतच्या प्रवास वर्णनात आमच्या मुलीचा, असिलताचा मित्र आशय याचा उल्लेख वरचेवर आलेला आहे. आशय आता फक्त तिचाच मित्र नसून आमचाही मित्र आहे. आशयबरोबर माझी आणि आनंदची अगदी वेगळ्या पातळीवरची मैत्री आहे.

आशय हा मूळचा साताऱ्याचा  मुलगा. अगदी मितभाषी, नाकासमोर बघून चालणारा, थोडासा लाजाळू असा. असिलताची आणि त्याची मैत्री २००५ व २००६ या दोन वर्षीच्या गणित Olympiad शिबिरामधली. उच्च गणिताची आवड, हा एकच त्या दोघांच्या मैत्रीतला समान पण कमालीचा घट्ट दुवा. त्यांचे स्वभाव आणि बाकी सगळेच तसे अगदी वेगवेगळे. २००६ साली बारावी झाल्यानंतर आशय बंगळूरच्या Indian Statistical Institute मध्ये आणि असिलता बॉस्टनमधल्या MIT या संस्थेमध्ये गणितात पदवी घ्यायला गेले. असिलताला काव्य, साहित्य, संगीत, नाटक, खेळ, भाषा, पाककला अशा अनेक गोष्टीची आवड, तर आशयला मुख्यत्वेकरून उच्च गणित आणि सिनेमा, या दोनच विषयांमध्ये रुची. गंमत म्हणजे फक्त हे दोन विषय चालू असतील तेंव्हाच आपल्याला कळते की आशयसुद्धा खूप बोलू शकतो. इतरवेळी, हा शांतपणे  इतरांचे बोलणे ऐकण्याचे काम करत असतो. आशय उच्च गणिताचा अतिशय प्रतिभावंत विद्यार्थी आहे. तो गणिताचा अभ्यास करत असला की एखादे ऋषीमुनी ध्यानधारणेला बसले आहेत असेच  वाटते. मग जवळपास कुणीही असले, कितीही आवाज करत असले किंवा काहीही चालले असले तरी त्याचे चित्त विचलित होत नाही. अशा ध्यानमुद्रेमध्ये असताना त्याला तहान-भुकेचाही विसर पडतो. त्यामुळेच आमच्या पहिल्या आणि तिसऱ्या अमेरिका वारीत आम्ही आशयच्या घरी उतरणार आहोत हे कळल्यावर, त्याच्या आईला खूप आनंद झालेला होता. दूरवर असलेल्या आपल्या मुलाच्या खाण्यापिण्याची काळजी निदान काही दिवस तरी घेतली जाणार हा विचार कुठल्याही आईला आनंदी करतोच.

असिलता जरी भारताबाहेर असली तरी आशय पुण्याला आमच्या घरी येत राहिला आणि आमचा मित्र होऊन गेला. आम्हाला उच्च गणितात अजिबात गति नाही, पण सिनेमाचे मात्र आम्ही दोघेही शौकीन आहोत. आशय तर सर्व प्रकारच्या सिनेमाचा विशेष दर्दी आहे. जगभरातील अनेक भाषांमधील, अनेक देशातील, प्रसिद्ध दिग्दर्शकांचे उत्तमोत्तम असे हजारो सिनेमे त्याच्या संग्रही आहेत. कितीतरी चांगल्या सिनेमांच्या DVD आणि डाउनलोड केलेले, एक मोठ्ठी हार्ड डिस्कभरून सिनेमे असा त्याचा बहुमोल खजिना आहे. त्याची गंमत म्हणजे, गणिताचा अभ्यास सांभाळून तो रोज एक नवीन सिनेमा आपल्या laptopवर  बघतोच. आम्ही बरेचसे चांगले  मराठी, हिंदी आणि निवडक  इंग्रजी सिनेमे बघितलेले असतात. त्यामुळे सिनेमा या विषयावर आमच्या आणि त्याच्या बऱ्याच गप्पा होऊ शकतात. मी आजही एखादा चांगला सिनेमा बघितला की  त्याला त्याबद्दल ईमेल वरून कळवते. एकूणच, कसे  कुणास ठाऊक, आमचे आणि आशयचे सूर पहिल्यापासूनच जुळले आणि सिनेमा या विषयाव्यतिरिक्तही तो आमच्याशी बोलू लागला. २००९ साली आशयला UCLA सारख्या प्रसिद्ध युनिवर्सिटीमध्ये PhD ला प्रवेश मिळाल्यावर तो खुश झाला होता. पण हॉलिवूडच्या अगदी जवळच UCLA असल्यामुळेही तो विशेष आनंदी होता की  काय असे मला त्यावेळी वाटले होते.

२०१० साली आमच्या अमेरिकेच्या पहिल्या वारीत आशयच्या लॉस एंजेलिसच्या घरी आलो त्या वेळची गोष्ट. आम्ही रात्री विमानतळावरून त्याच्यासोबत flyaway बसने घरी निघालो. विमानप्रवासात झोप फारशी झालेली नव्हती आणि खाणे पोटभरीचे असले तरी आपल्या चवीचे नसल्यामुळे समाधान झालेले नव्हते. आता घरी जावे आणि अगदी गरमागरम वरण-भात खावे असे वाटत होते. आमच्याकडे डाळ-तांदूळ होते आणि आशयकडे कुकर असल्याचे माहिती होते. मी आशयला म्हणाले, "मी आता घरी जाऊन भात-वरण करते मग आपण जेऊ या"
आशय म्हणाला,"घरी स्वैंपाक तयार आहे. माझी एक मैत्रीण आहे तिने सगळे बनवून तयार ठेवलेले आहे. घरी पोहोचलो की आपण लगेच जेवण करून घेऊन झोपूया. मग उद्या आरामात उठून माझे कॉलेज बघायला जाऊ या"
घरी जेवण तयार आहे हे ऐकल्यावर मी मनोमन सुखावले. परंतु, आमच्यासाठी जेवण बनवून तयार ठेवणारी ही आशयची मैत्रीण कोण असेल, असा प्रश्न मनात आलाच!

"इथे आल्या-आल्या कोणी जवळची मैत्रीण झाली आहे वाटते?" हसत-हसत मी आशयला प्रश्न विचारला . माझ्या प्रश्नातील गर्भित आशय समजल्यामुळे तो कमालीचा लाजला आणि गडबडीने सफाई देत म्हणाला, "तुम्हाला वाटतेय तसे काही नाही आहे हो काकू. शाओ जिंग  नावाची माझी ही मैत्रीण चीनमधल्या एका अगदी लहानश्या बेटावरच्या छोट्या कॉलेजमधून UCLA सारख्या मोठ्या कॉलेजमध्ये PhD करण्यासाठी आलेली आहे. तिच्या त्या छोट्या कॉलेजमध्ये उच्च गणितातले फारसे topics तिला शिकायला मिळालेले नाहीत. केवळ त्यामुळे सध्या सुरुवातीला तिला आमचा अभ्यासक्रम जरासा अवघड पडतो आहे. म्हणून मग मी तिला बरेचदा गणित शिकवतो. त्या बदल्यात ती मला टेबल-टेनिस शिकवते. ती तो खेळ उत्तम खेळते. अशी माझी आणि तिची मैत्री आहे. मला काही स्वैंपाक येत नाही. तुम्ही येणार म्हणून तिने आमच्या मैत्रीखातर तुमच्यासाठी स्वत:हून स्वैंपाक केला आहे."
आम्ही आशयच्या घरी सामान ठेऊन शाओ जिंग च्या घरी गेलो. शाओ जिंगने मोठ्या हौसेने सगळी जय्यत तयारी केली होती आणि आम्ही लगेच जेवायला बसलो. पण गरमा-गरम भात वरणा ऐवजी आम्हाला भाताचाच एक दुसरा प्रकार म्हणजे थंडगार सुशी खायला मिळाली. आशय शाकाहारी असल्यामुळे शाओ जिंगने त्याच्यासाठी शाकाहारी सुशी केली होती. शाओ जिंगने इतक्या खुशीने खिलवलेली सुशी मी खाल्ली खरी, पण सुशीतला कच्चा मासा खायची कल्पना माझ्या गळी उतरायला जरा जडच पडली. जेवणे उरकली आणि आम्ही लगेच पुढच्या तीन दिवसांत काय-काय करायचे याचे नियोजन करून ठेवले. पहिला दिवस आम्ही UCLA बघणे आणि वेस्ट वूड भागात हिंडणे यासाठी ठेवला होता .

सर्वप्रथम वेबर्न टेरेस मधल्या त्याच्या घरापासून आशय आम्हाला UCLA आणि आसपासचा वेस्ट वूड भाग  दाखवायला घेऊन गेला. आम्ही चालत-चालत UCLA कडे  निघालो होतो. वाटेतच सुप्रसिद्ध Fox थिएटर लागले. आशयचा आवडीचा विषय आल्यामुळे तो मोठ्या उत्साहाने आम्हाला सर्व माहिती सांगू लागला. Fox   थिएटरमध्ये कित्येक प्रसिद्ध सिनेमांचे पहिले शो - म्हणजे 'प्रिमिअर' - होतात. त्यामुळे  हे या भागातले मोठ्ठे आकर्षण आहे. आसपास आमच्यासारख्या पर्यटकांची गर्दी होतीच. अनेक तरुण-तरुणीही होते. हॉलीवूडमध्ये काही काम मिळावे असे स्वप्न डोळ्यात घेऊन हे तरुण लोक  इथे येतात, असे आशयने आम्हाला सांगितले. आसपास एकापेक्षा एक सुंदर अशा तरुणी दिसत होत्या. नंतर आम्हाला  UCLA कॉलेजमध्येही अतिशय कमनीय बांध्याच्या बऱ्याच सुंदर विद्यार्थिनी दिसल्या. आम्ही त्यांच्याकडे बघतोय हे लक्षांत आल्यावर, मान खाली करून त्याच्या खास शैलीमध्ये अगदी दबक्या आवाजात आशय म्हणाला," आमच्या कॉलेजमधल्या बऱ्याचशा मुली इतक्या सुंदर आहेत की त्या सहज हॉलीवूड सिनेमांच्या नायिका होऊ शकतात". आशयकडून मुलींबद्दल असे हे भाष्य अगदीच अनपेक्षित होते आणि त्यावरून आम्ही त्याची बरीच चेष्टाही केली.

२०१० मध्ये मी पहिल्यांदाच भारताबाहेर पाउल ठेवले  होते आणि ते सुद्धा अगदी स्वर्गवत वाटाव्या अशा लॉस एंजेलिस शहराच्या वेस्ट वूड या भागांत. तिथे पहिल्याच दिवशी पाहिलेल्या सर्व गौरांगना म्हणजे मला स्वर्गातल्या रंभा आणि उर्वशीच वाटल्या.

२०१४  मध्ये आमच्या तिसऱ्या वारीमध्ये आम्ही पुन्हा वेस्टवूड भागातच राहिल्यामुळे त्या आठवणींना उजाळा मिळाला. एक गोष्ट मात्र प्रकर्षाने जाणवली. चार वर्षांत आशयचे राहणे, वागणे, बोलणे यामध्ये मला काडीचाही फरक दिसला नाही. तो होता तसाच मितभाषी, एकाग्रचित्त, अभ्यासू वृत्तीचा राहिलेला आहे, आणि आता जून २०१५ मध्ये उच्च गणितातील PhD पूर्ण करणार आहे.  त्याच्या  चार वर्षांच्या वास्तव्यामध्ये, या स्वर्गातली कुठलीही अप्सरा, त्याच्या गणिताच्या ध्यानधारणेमध्ये वितुष्ट आणून त्याचा तपोभंग करू शकली नाही हे विशेष!

१८. वाह ताज

माझे चहा प्रेम तुम्हाला आत्तापर्यंत निश्चितच लक्षांत आलं  असेल. ते प्रेम आहे असं मी म्हणत असले तरी आनंदच्या मते ते केवळ प्रेम नसून त्याचे  केंव्हाच व्यसनात रुपांतर झाले आहे. कुणीही कुठल्याही वेळी, " चहा घेणार का ?" हा प्रश्न विचारला की मला नाही म्हणणे अशक्य होते. सकाळी उठल्याबरोबर आणि दुपारी एका ठराविक वेळी कपभर चहा मिळाल्याखेरीज मला चैनच पडत नाही. इतकेच काय मला चहाच्या जाहिराती बघायलाही मनापासून आवडते.उस्ताद झाकीर हुसेनच्या तबल्याच्या थापेवर रंगलेली 'वाह ताज' ची जाहिरात मला फार आवडायची. हल्ली येणारी रेड लेबल चहाची "कुछ घरोंकी चाय में अपनेपन का स्वाद होता है" ही जाहिरातही मनाला फारच भावते. काही घरांच्या चहामध्ये खरोखरीच आपलेपणा अनुभवायला मिळतो. अशा घरी चहा प्यायलाही मजा येते. 'एक कप चहा' या तीन शब्दांना, आपल्या संस्कृतीत किती अनन्यसाधारण महत्व आहे, हे आपल्याला सगळ्यांना चांगलेच  माहिती आहे.  'साधा एक कप चहा सुद्धा दिला नाही' या वाक्यातला फणकारा किंवा 'साहेब, जरा एक कप चहाचं बघा ना' या वाक्यामधली अजीजी कुणी अनुभवली नसेल असे मला वाटत नाही. सुमित्रा भावे आणि सुनील सुकथनकरांचा फक्कड जमलेला 'एक कप च्या' हा सिनेमा बघितल्यानंतर, चहा हेच आपल्या देशाचे राष्ट्रीय पेय म्हणून घोषित केले पाहिजे, असे मला मनापासून वाटले होते.

या चहापुराणाचा 'चहाटळपणा' कधी संपणार असे तुम्हाला वाटले असेल. पण गरमागरम चहाच्या कपाबरोबर गप्पा थोड्या लांबणारच. अमेरिकेच्या प्रवासांत मनासारखा एक कप चहा मिळण्यात किती अडचणी येऊ शकतात हे मी सांगत होते. पहिल्या अमेरिका वारीमध्ये डिप-डिप चहा वर कसेबसे दिवस काढत होते. त्याच वारीमध्ये बॉस्टनला असताना एक दिवस आमच्या भाचीने प्रिया वैद्यने तिच्या घरी बोलावले होते. एकूण तीन आठवड्याच्या आमच्या अमेरिका दौऱ्यामध्ये तिच्या घरी एक दिवस मला घरचा चांगला चहा मिळाला. दुसऱ्या वारीमध्ये चहाचे 'मिच्चर' सोबत असल्यामुळे निदान सकाळच्या चहाची उत्तम सोय होत होती. बाहेर पडल्यावर मात्र कॉफीला पर्याय नसायचा. तिसऱ्या वारीत आशयच्या घरी पोहोचून, थोडी विश्रांती घेऊन, चहा पिऊन ताजे तवाने झालो. मग मेगा मार्टमधून फळे, भाजी दूध अशा सगळ्या वस्तू घेऊन आलो आणि जेवून झोपलो. आशयच्या अपार्टमेंन्टमध्ये स्वैंपाकघरात, बाहेरच्या  खोलीत आणि  बाथरूममध्येही जुन्या पद्धतीचे हीटिंग रॉड होते. जूनचा महिना होता आणि लॉस एंजेलिस मधली हवा अगदी थंड आणि कोरडी होती. रात्री हीटर लावून झोपलो तरीही रजईच्या आत हुडहुडी भरायला लागली. स्वैंपाकघरातली एक मोठी जाळीची खिडकी उघडी होती आणि त्यातून अतिशय थंड बोचरे वारे यायला लागले. रात्री जरा जास्तच थंडी वाजायला लागल्यावर आनंदने स्वैंपाकघरात जाउन खिडकीचे काचेचे तावदान बंद करण्याऐवजी स्वैंपाकघर आणि बाहेरची खोली यामधले दारच बंद करून घेतले. त्यानंतर खोली चांगली उबदार झाली आणि आम्ही गुडूप झोपून गेलो.

मी झोपून उठले तेंव्हां चागलेच फटफटलेले होते. मला वाटले सकाळचे आठ वाजून गेले असणार. पण जून महिन्यात कॅलिफोर्नियामध्ये लवकर उजाडत असल्यामुळे घड्याळात जेमतेम सहाच वाजले होते.माझ्यां नेहमीच्या सवयीप्रमाणे चहाचे आधण ठेवण्यासाठी स्वैंपाकघराचे दार उघडायला गेले तर काय ते दार आतून बंद! आनंद मस्त गाढ झोपलेला होता. बाहेरच्या खोलीतून त्याने दार ओढून बंद केले होते पण ते आतून बंद कसे झाले हे मला कळेना. आत कोणीतरी असेल की काय या विचाराने, क्षणभर मी चांगलीच घाबरून गेले. पण जरा  डोके शांत ठेवून विचार केल्यावर दुसरी एक शक्यता मनात डोकावली. स्वैंपाकघराच्या दरवाज्याचा लॅच आतून चुकून आमच्याकडून उलट्या बाजूला फिरला असणार. अमेरिकेमध्ये बऱ्याच गोष्टी आपल्याकडे असतात त्याच्या उलट असतात. म्हणजे दिव्यांचे स्विच, दरवाज्याचे लॅच, रस्त्यावरची वाहतूक, सगळेच उलटे. बाहेरून दरवाजा ओढून घेतल्यावर तो आतून लॉक झाला असणार. आता स्वैंपाकघराचे दार बंद म्हणजे मला लगेच चहा मिळणार नाही, या कल्पनेने मी कासावीस झाले. बरं, ते उघडायचे कसे हा प्रश्न तर होताच. मी तातडीने आनंदला उठवून त्याच्या निद्रानंदात बिब्बा घातला! दार आतून बंद असल्यामुळे मला चहा करता येत नाही आहे हे सांगितल्यावर माझ्या समस्येचे गंभीर स्वरूप त्याला लगेच कळले.

आता कसेतरी करून ते दार उघडणे आवश्यक होते. बाहेरच्या खोलीत होत्या नव्हत्या त्या सगळ्या किल्ल्या लावून पाहिल्या. अगदी सेफ्टी पिन, हेयर पिन, कात्री वापरुनही खटपट केली. पण काही उपयोग झाला नाही. इतक्यात अचानक मला काहीतरी आठवले. आदल्या दिवशी स्वैंपाकघराची साफ-सफाई करताना मी खिडकीचे काचेचे तावदान उघडले होते आणि जाळीच्या तावदानाची खिट्टी नीटशी बंद झालेली नव्हती. त्यामुळे, जाळी बाहेरून उघडणे आणि खिडकीतून स्वैंपाकघरामध्ये शिरून आतून दार  उघडणे शक्य झाले असते. आनंदला मी हे सांगताच त्याला चार-पाच वर्षांपूर्वीची एक घटना आठवली. हार्वर्ड विद्यापीठातील हेन्री गेट्स नावाच्या एका  कृष्णवर्णीय प्रोफेसरना एकदा त्यांच्या घराचे कुलूप उघडायला त्रास झाल्यामुळे, ते आणि त्यांचा मोरोक्कन ड्रायव्हर मिळून दार ढकलत होते. कुणा 'जागरूक आणि तत्पर' शेजाऱ्याने लगेच  पोलिसांना फोन करून कळवले की दोन अनोळखी कृष्णवर्णीय माणसे शेजारच्या घरात चोरीच्या उद्देशाने घुसूण्याचा प्रयत्न करत आहेत. त्यामुळे प्रोफेसरसाहेबांना स्वत:च्याच घरात शिरण्याच्या प्रयत्न करीत असतांना अटकेला सामोरे जावे लागले होते! परंतु, ते  प्रोफेसर अमेरिकन नागरिक होते, प्रतिष्ठित होते आणि मुख्य म्हणजे स्वत:च्याच घरात शिरत होते. आमची मात्र सगळीच पंचाईत होती. आम्ही अमेरिकेचे नागरिक नाही, ते घर आमचे नाही, घर ज्याने भाडेकराराने घेतले आहे ती व्यक्ती म्हणजे आशय लॉस एंजेलिसमध्ये नाही आणि घरमालक कोण आहे याचा आम्हाला पत्ता नाही! अशा अडचणीच्या परिस्थितीत असताना  कुणी बघेल की काय, अटक झाली तर काय अशी धाकधुक मनात सुरु झाली. पूर्वी मी 'स्मगल' केलेला माल पकडला गेला असता तर, "माझा आणि हिचा काही संबध नाही' असे म्हणून मी सुटका करून घेईन" असे आनंद म्हणाला होता.  ते आठवून मी आनंदला लगेच सांगून टाकले, "तू खिडकीतून आत शिरत असताना पकडला गेलास तर 'माझा आणि याचा काहीही संबध नाही' असेच मी सांगणार!"

आनंद पुढच्या दारातून बाहेर पडून स्वैंपाकघराच्या मागच्या बाजूला गेला. महत्प्रयासाने भिंतीवर चढून, खिडकीचे जाळीचे तावदान उघडून आत शिरला, आमचे नशीब म्हणून त्याला कोणी बघितले नाही. सुट्टीच्या सुरुवातीलाच, इतका द्राविडी प्राणायाम केल्यानंतर, बायकोला अजून खूष करण्यासाठी माझ्यासाठी मस्त एक कप गरम चहा पण आनंदने बनवून आणला. शहाजहानने मुमताजच्या प्रेमासाठी ताजमहाल बांधला असेलही. पण आनंदने प्रेमाने आणलेला तो चहाचा कप बघितल्यावर माझे डोळे ओलावले आणि पटकन माझ्या तोंडातून शब्द बाहेर पडले."वाह ताज"! 

१७. चाय गरम

अमेरिकेतल्या कित्येक मोठ्या मोठ्या गोष्टी चांगल्या वाटल्या, तरी अगदी छोट्या गोष्टी खुपतात.
 

मला सकाळी उठल्याबरोबर गरम  चहा लागतो. दात न घासता बेड-टी घेणे माझ्या स्वच्छतेच्या कल्पनेत बसत नाही पण उठल्या उठल्या मी आधी चहाचे आधण ठेऊन नंतर दात घासायला लागते. खदखदत्या आधणात चहापत्ती घालून आणि थोडेसेच उकळून चहा झाकून ठेवायचा. चहा मुरला की गाळून, त्यात अगदी उकळते दूध घालून, गरम चहा प्यायचा, ही माझी रोजची पद्धत. चहा ताजा बनवलेला आणि गरमचअसायला हवा. केंव्हातरी करून ठेवलेला चहा पुन्हा-पुन्हा उकळून पिण्यामध्ये कितीही सोय असली तरी माझ्या मनाला आणि जिभेला ते पटत नाही. अमेरिकेच्या पहिल्या प्रवासांत सगळ्यात जास्त खुपलेली गोष्ट म्हणजे वाफाळता चहाचा कप न मिळणे, ही होती. आधीच विमानप्रवासांत दीड दिवस बेकार चहा पिऊन मी वैतागलेले होते. विमानातल्या जेमतेम कोमट आणि मवाळ चहामध्ये, क्रीमर नामक दुधाची भुकटी घातली, की तो अजूनच थंड होतो. राजधानी आणि शताब्दी सारख्या महागड्या ट्रेनच्या प्रवासांतसुद्धा तसलाच बेकार, बेचव चहा देतात. निदान रेल्वेच्या प्रवासात, पहाटे एखाद्या स्टेशनवर पटकन उतरून ताजा बनत असलेला चहा पिण्याचे थ्रिल तरी अनुभवायला मिळते. विमानप्रवासात असे काही करणेही अशक्य! कुठल्यातरी स्टेशनवर, स्टोव्हवरच्या पातेल्यातल्या उकळता वाफाळणारा चहा, त्याचा दरवळणारा सुगंध, गुलाबी थंडी आणि सिग्नलकडे बघत बघत, मनातली धडधड काबूत ठेवत प्यायलेला, तो गरमा -गरम चहा… त्या वातावरणाच्या आठवणीनेही माझ्या मनांत उकळ्या फुटतात. सांगायचा मुद्दा म्हणजे मी अगदी चहांबाज आहे.  

अमेरिकेत बाहेर कुठेच मनासारखा चहा मिळणार नाही हे, पहिल्याच वारीत लक्षांत आले. त्या प्रवासांत डिप-डिप चहाच्या बॅग्स बरोबर होत्या. घरी त्या चहावर कसेबसे दिवस काढले. खरंतर, डिप-डिप चहात पण तसा काही दम नसतो. एकतर त्या बुडवलेल्या चहाच्या पुडीचा लिडबिडाट होतो आणि तरीही चहाचा अर्क काही नीट उतरत नाही. चहा कडक व्हावा म्हणून पुडी जास्त वेळ बुडवून ठेवली, की चहा निश्चित थंड होतो. बरं, कितीही महागातल्या टी बॅग्स आणल्या तरीही, मेंदूला किक येईल असा चहा तयार होत नसल्यामुळे, चहा प्यायल्याचे समाधानच मिळत नाही. हल्लीच्या ग्रीन टी, यलो टी , लेमन  टी, आईस टी, मिंट टी, हर्बल टी  असल्या प्रकारांत तर मला अजिबात रस नाही. नुसतेच स्टाईलसाठी बनवलेले प्रकार वाटतात. घरच्या  फक्कड चहाच्या खालोखाल मला इराण्याकडचा गोड, कडक चहा आणि रस्त्यावर मिळणारा 'अमृततुल्य' चहा आवडतो. टपरीवर चहा बनवणारे लोक, मला कुठल्याही महान कलाकारापेक्षा कमी वाटत नाहीत. त्यांची चहा बनवताना होणारी लयबद्ध हालचाल मला अगदी मंत्रमुग्ध करून टाकते. वर्षानुवर्षे आपल्या हातच्या चहाची विशेष चव जपत, ते नेहमीच्या गिऱ्हाईकांना अक्षरश: नादी लावतात. सरकारी कार्यालये किंवा कॉलेजच्या आसपासच्या टपऱ्यांवर वर फक्त गरजू लोकांची गर्दी असते असे माझे मत आहे. मात्र एखाद्या आडबाजूच्या चहाच्या टपरीपाशी विशेष गर्दी दिसली, की तिथे उत्तम चहाचे दर्दीच असणार हे लक्षात घ्यायचे. अशा ठिकाणी उभे राहून चहा घ्यावा असे खूपवेळा वाटते. परंतु, माझे 'बाईपण' आणि डॉक्टरी व्यवसाय, हे दोन्हीही या इच्छेच्या आड येते. जिथे फारसे कोणी ओळखत नाही अशा ठिकाणी मात्र गाडीवरचा चहा प्यायची तल्लफ मी निश्चित भागवून घेते. 

आम्ही लहानपणी भातुकली खेळताना ज्या आकाराचे कप वापरायचो, त्या कपांपेक्षा लहान कपांमधून आजकाल चहा विकतात. जेमतेम चव लागेस्तोवर, एक-दोन  घोटातच तो संपूनही  जातो. त्यामुळे एका वेळी दोन चहा घेतल्याशिवाय माझे समाधान होत नाही. हल्ली ज्या पिचपिच्या कपांमधून चहा देतात, ते तर मला मुळीच आवडत नाही. चहा आता सांडून कपडे खराब होणार की काय, अशा धास्तावलेल्या अवस्थेत चहा प्यायला मजा येत नाही. चहा कसा मोठ्या आणि चागल्या धडधाकट कपातच पाहिजे. कित्येकवेळा असे वाटते की आपण आपापला चहाचा कप बरोबर ठेऊन हिंडावे! 'ताकाला जाताना भांडे लपवू नये' म्हणतात तसे 'चहाला जाताना कप लपवू नये' अशी म्हणही तयार करता येईल, पुढेमागे!  हल्ली व्हॉट्स ऍप च्या अनेक ग्रुप्स वर येणारी चहाच्या कपांची थंड आणि 'निर्जीव' चित्रे बघून होणारी माझी चिडचिड,  एखादा गरम चहाचा कप पिऊन मी शांत करते.

लहानपणी माझ्या माहेरी, सोलापूरसारख्या संथ गतीच्या शहरांत, 'टी-कोझी'च्या खाली ठेवलेला मोठ्या किटलीमधला गरम चहा,  निवांतपणे गप्पा मारत प्यायला मजा यायची. आज मात्र स्मार्टफोन, इंटरनेट आणि कम्प्यूटर मुळे  माझेच आयुष्य इतके गतिमान झाले आहे की, माहेरी गेले आणि तिथे सर्वजण पूर्वीच्याच संथ गतीत चहा पीत असले तरीही त्या चहाचा पूर्वीसारखा आस्वाद मला घेता येत नाही. माहेरच्याच उत्तम चहाची, अजून एक अविस्मरणीय आठवण म्हणजे माझ्या आजीच्या हातचा चहा.  ती नेहमी खास एकाच चवीचा, उत्कृष्ट चहा बनवायची. मला तिच्या हातचा चहा हवा असला की मी तिला विचारायचे, "तुझ्या हातचा चहा,  हमखास  इतका मस्त कसा होतो गं?" ती मग थोडेसे हसून, लाजून त्यामागचे कारण सांगायची. माझे आजोबा उत्तम चहाचे चाहते होते. त्यांना एका विशिष्ट चवीचा चहा, त्यांच्या आवडीच्या एका मोठ्या कपातून प्यायला आवडायचा. आजीने केलेला चहा त्यांच्या पसंतीला उतरला नाही तर  काहीही न बोलता ते फक्त कप बाजूला सारायचे आणि तो चहा प्यायचे नाहीत. मग आजीला आजोबांच्या पसंतीच्या चवीचा चहा होईपर्यंत, परत-परत चहा करायला लागायचा म्हणे. आजोबांच्या गोड आठवणी तिच्या मनांत ताज्या होत असल्यामुळेच तिने चहा करून द्यावा यासाठी मी लावलेली लाडी-गोडी तिला आवडत असावी. आजीला वयाच्या पंचेचाळीसाव्या वर्षीच वैधव्य आले होते. पण, आजोबांच्या तालमीत तयार झालेल्या माझ्या आजीच्या हातचा चहा प्यायचे सुख मी तिच्या वयाच्या नव्वदीपर्यंत अनुभवले. शेवटची काही वर्षे ती अल्झाइमरने आजारी असली तरी चहा मात्र न चुकता अगदी त्याच विशिष्ट चवीचा करायची, हे विशेष. ती स्वत: आयुष्यात कधीही चहा प्यायली नाही, पण शेवटपर्यंत ती आजोबांच्या चहाच्या कपात कॉफी प्यायची! त्यावरून आणखी एक आठवण आली! सोलापूरच्या दिवंगत डॉक्टर वैशंपायनांच्या पत्नी माझ्या आजीकडे यायच्या.  डॉक्टर वैशंपायन स्वतः किटलीमध्ये चहाची पत्ती घालून, त्यावर गरम पाणी ओतून, म्हणजे ब्रिटिश पद्धतीने चहा 'ब्रू' करून प्यायचे.  वैशंपायनकाकू फ़ुलपात्रात चहा घेत असत. पण डॉक्टर वैशंपायनांची आठवण म्हणून त्या फुलपात्रात दिलेल्या चहात वरून गरम पाणी घालून प्यायच्या! चहाबरोबरच्या आठवणींमध्ये या दोघींचे पातिव्रत्य आठवल्यावाचून राहिले नाही. 

अमेरिकन्सना मात्र, चहापेक्षा कॉफीचे कौतुक फार. मोठ्या शहरांमधून कोपऱ्या-कोपऱ्यावर कॉफीची दुकाने असतात. आता आपल्याकडेही स्टार बक्स, कॅफे कॉफी डे  वगैरे दुकाने आली आहेत. पण तिथल्या कॉफी पेक्षा मला उडप्याच्या हॉटेलातली "कापी"जास्त आवडते. एक्स्प्रेसो, कॅफे लाटे अशी 'इम्पोर्टेड' नावे आणि महागड्या असल्यामुळे या कॉफ्यांचे  उगीचच कौतुक होते असे मला वाटते. उद्या आपल्याकडचा  इलायची चहा, मसाला चहा, आल्याचा चहा किंवा 'मारामारी' आपण कार्डमम-लेस्ड टी, मलाबार स्पाईस्ड टी, जिंजर मॅजिक टी, किवा टी-कॉफी ब्लेंड, अशा फॅन्सी नावाने आणि कपाला दीड-दोनशे रुपये लावून विकायला लागलो तर त्याचेही देशोदेशी असेच कौतुक होईल!

अमेरिकेत कॉफी देतात ती मात्र चांगली मोठा कप भरून. आमच्या पहिल्याच वारीत बॉस्टन-न्यूयॉर्क बस प्रवासांत, चहापाण्यासाठी थांबलो असताना, मी कॉफी पिण्याची इच्छा बोलून दाखवताच, आनंदने खाली उतरून, मोठ्या प्रेमाने माझ्यासाठी एक्स्प्रेसो कॉफी आणली. पण आपल्याकडे मिळणाऱ्या एक्स्प्रेसो कॉफीपेक्षा ती अगदीच वेगळी निघाली. ती घोटभर, कडवट कॉफी मला काही आवडली नाही. नंतरच्या अमेरिका-भ्रमणात मात्र आम्ही वेगवेगळ्या कॉफी प्रकारांचा आस्वाद घेतला. पुढच्या दोन वाऱ्यामध्ये  आमचे 'फॅमिली मिक्स्चर' बरोबर नेऊन घरच्याघरी मी माझी चहाची तल्लफ भागवली. पण घराबाहेर पडल्यावर चहाची तल्लफ भागवायला अमेरिकेत  टपरी, 'अमृततुल्य' किंवा इराणी वगैरे नाहीत.  

Iowa विद्यापीठात एका फेलोशिप कार्यक्रमात आम्ही होतो तेंव्हा आमच्या बरोबरच्या काही सहपाठी अमेरिकन बायकांनी 'इंडियन मसाला चाय' नामक उत्तम पेय ब्युफे मध्ये कुठेतरी ठेवले आहे, अशी खुशखबर  मोठ्या कौतुकाने आम्हाला  दिली. मग  हिरीरीने तो स्टॉल शोधून, आम्ही चांगले मोठे कपभरून ते पेय घेऊन आलो. एक घोट प्यायल्यावर मात्र त्या 'चाय' ला उघडपणे नावे ठेवली नाहीत इतकेच. पण संस्कार वगैरेचा विचार न करता मनोमन "च्यायला" म्हणालो आणि पुन्हा अमेरिकेत चहाची चाहत ठेवायची नाही असा  निग्रह मनाशी केला!

अमेरिकेत सकाळच्या चहाच्या कपावरून घडलेले एक मोठे नाट्य आता मी चहाच्या पुढच्या कपाबरोबर सांगेन !