७… सोडी सोन्याचा पिंजरा!

जेद्दा ते लॉस एंजेलिस या प्रवासातले सौदी एयर लाइन्सचे विमान हे मुंबई-जेद्दा प्रवासातील विमानापेक्षा विशेष चांगले होते. त्यातल्या खुर्च्या, जेवण, इतर सुविधा आणि हवाई सुंदऱ्या सगळंच उजवे होते. मुंबई-जेद्दा प्रवासात बराचसा यात्रेकरूंचा आणि गरीब कामगारांचा भरणा होता. तर या पुढच्या प्रवासांत मुख्यत्वेकरून धनाढ्य अरब कुटुंबे, अमेरिकेत शिकत असलेले किंवा शिक्षणासाठी प्रथमच अमेरीकेला निघालेले अरब विद्यार्थी आणि एकएकटेच कामाला निघालेले व्यापारी किंवा नोकरदार, असे सहप्रवासी होते. सुट्टीनिमित्त अमेरिका दर्शनाला निघालेल्या  बऱ्याच अरबी कुटुंबांमध्ये एक पुरुष आणि त्याच्या एक वा दोन बायका आणि चार पाच मुले असे चित्र होते. बहुतेक  अरब  कुटुंबे  business class मधून प्रवास करत होती आणि त्यांच्या दिमतीला असलेल्या मोलकरणी, आमच्या आसपास  economy class मध्ये बसलेल्या होत्या! प्रवासांत अरबी मेमसाबना त्यांच्या मुलांना सांभाळण्याचे कष्ट पडू नयेत यासाठी, त्या मोलकरीणींना economy class ते business class अशी ये-जा करावी लागत होती.

माझ्या शेजारी बसलेला तरुण बराच काळ झोपून होता. तो जागा झाल्यावर कळले की सुलतान नावाचा हा रियाधवासी मुलगा सुट्टी संपल्यावर, घरून परत लॉस एन्जेलीसच्या कॉलेजमध्ये चालला होता. गेले वर्षभर English Language & literature  शिकत होता आणि अमेरिकेतच राहून पुढे त्याच विषयांमध्ये  graduation करण्याचा त्याचा मनसुबा होता. पंण त्यामानाने सुलतानची बोली इंग्रजी भाषा अगदीच सुमार होती. त्याचे बोलणे समजून घेत, मी त्याच्याकडून बरीच माहिती गोळा केली. सौदी सरकार अत्यंत श्रीमंत आहे. पण त्या देशात उच्च शिक्षणाच्या सोयी त्यामानाने कमी आहेत. त्यामुळे अनेक सौदी विद्यार्थ्यांना अमेरिकेत अथवा इंग्लंड मध्ये जाऊन उच्च शिक्षण घेण्यासाठी, सौदी सरकारतर्फ़े संपूर्ण शिष्यवृत्ती मिळते. त्यात त्यांच्या कॉलेजची फी, प्रवासखर्च, राहण्या-खाण्याच्या व इतर किरकोळ खर्चांसाठी भत्ता अशी तरतूद असते. विद्यार्थ्याचे लग्न झालेले असल्यास, त्याच्याबरोबर बायकोला (कदाचित बायकांना) घेऊन राहण्याची मुभा असते. विशेष म्हणजे त्यांच्याही प्रवासखर्चासकट इतर सर्व खर्चासाठी सरकारमार्फत वेगळे पैसे मिळतात. अशा या विवाहित कुटुबांसाठी राबण्याकरिता एखादी मोलकरीण लागणारच. मग तिचा खर्चही  सरकारकडूनच मिळतो! विद्यार्थ्यांनी शिक्षणासाठी एक-दोन वर्षे जास्त घेतली तरीही ही शिष्यवृत्ती बंद होत नाही हे विशेष. सरकारच्या शिक्षणाबद्दलच्या या उदार धोरणामुळे अरब विद्यार्थी अमेरिका, इंग्लंड अशा देशांत राहून अगदी निवांतपणे शिकतात. त्यामुळे पाश्चात्य  देशातील शिक्षण संस्थाही सौदी विद्यार्थ्यांना प्रवेश द्यायला उत्सुक असतात. शिक्षणाबद्द्लच्या या सुरस आणि रम्य अरबी कथा ऐकून, माझी चांगलीच करमणूक झाली!

आधी मला वाटले होते  की फक्त मुलांच्या, म्हणजे विद्यार्थ्यांच्याच शिक्षणासाठी हे सरकार शिष्यवृत्ती देते. पण मग विमानांत इकडे तिकडे हिंडून चौकशी केल्यावर कळले की बऱ्याच शिष्यवृत्तीधारक अरबी विद्यार्थिनीही अमेरिकेला उच्च शिक्षणासाठी निघाल्या होत्या. अर्थात सगळ्याच स्त्रिया बुरखाधारी असल्यामुळे विद्यार्थिनी कोण आणि  बेगमसाहेबा कोण, याचा नीटसा अंदाज लागणे शक्य नव्हते. सौदी स्त्रियांना 'मेहराम' बरोबरच घराबाहेर पडण्याचा नियम आहे. हा नियम मानणाऱ्या कुटुंबातील मुलींना अमेरिकेत शिकायला जाताना 'मेहराम' - म्हणजे भाऊ, वडील किंवा नवरा यापैकी कोणीतरी - बरोबर असेल तरच बाहेर जाता येते. पण  modern विचार असलेल्या कुटुंबातील मुली  'मेहराम' शिवाय एकट्याही शिक्षणासाठी बाहेर जाऊ शकतांत. त्यामुळे आमच्या विमानात  तशी एखादी दुसरी एकटीच प्रवास करणारी  विद्यार्थिनीही दिसली,  पण इतर सगळ्या विद्यार्थिनी 'मेहराम' च्या निगराणीतच निघालेल्या होत्या!

सर्व सौदी अरेबियन बेगमा आणि अविवाहित तरुणींचेही नखरे पाहण्यासाराखे होते. चेहरा व हातापायाची बोटे सोडली तर शरीराचा सर्व भाग डिझायनर बुरख्यामध्ये लपलेला, एका हातात fashionable पर्स किंवा vanity case आणि दुसऱ्या हातात महागडा मोबाईल, Ipad, किंवा तत्सम यंत्र, डोळ्यांवर हिरेजडीत गॉगल्स आणि उंची अत्तराचा भपका! या बायकांनी भुवया खूप जाड ठेवलेल्या होत्या आणि त्याही काळ्या रंगाने ठळकपणे कोरल्या होत्या. लाल जांभळ्या, हिरव्या अथवा भडक गुलाबी अशा अनेकविध रंगांच्या नक्षीने हाता-पायाची नखे रंगवलेली होती. प्रवासांत आरशांत बघून गालांना अथवा डोळ्यांच्या वर त्या बायका सतत मेकप फासत होत्या.  सदैव बुरख्यात वावरणाऱ्या तुम्ही मुस्लिम बायका नेहमी इतका नखशिखांत नट्टा पट्टा आणि सारखा मेक ओव्हर का करता? असा प्रश्न मागे मी माझ्या एका मुसलमान पेशंट बाईला विचारला होता. त्यावर अगदी थंडपणे तिने मला, "नवऱ्याच्या मर्जीत राहण्यासाठी आम्हाला हे करावेच लागते" असे उत्तर दिले होते.कदाचित त्या कारणासाठी असेल अथवा नसेल, पण अरबी बायकांची चाललेली ती केविलवाणी धडपड बघून मला त्यांची कीव  आली. पण मग असेही वाटले, नट्टा पट्टा कमी पडला म्हणून तलाकला सामोरे जाऊन आपली परवड होऊ देण्यापेक्षा सतत मेकप करण्याचा चलाखपणा त्यांना परवडत असावा!

सतत चाललेला तो मेकप पाहून आणि 'मेहराम' बद्दल एकून   मला या सौदी बायकांच्या बंदिस्त जीवनाची कीव  आली. मला वाटले यांचे आयुष्य म्हणजे 'सोन्याच्या पिंजऱ्यातल्या चिडीयां' सारखे आहे. पण थोड्याच वेळांत जसे लॉस एन्जेल्स जवळ येऊ लागलेतसे माझा हा विचार बदलावा लागावा, अशा घटना घडत गेल्या. तेरा-चौदा तास आमच्या पाहुणचाराची आणि आम्हाला खायला प्यायला देण्याची लगबग संपल्यावर थकून गेलेल्या हवाई सुंदऱ्या आता झाकपाक करून आमचा रामराम घ्यायला तयार झाल्या होत्या. तर इकडे सौदी अरब स्त्रियाची वेगळीच लगबग सुरु झाली होती. अचानक कोशातून बाहेर पडून सुरवंटाचे फुलपाखरू व्हावे तशा, त्या सगळ्याजणी आपापल्या गोशांतून बाहेर आल्या. त्यांनी पुन्हा आपापल्या चेहऱ्यांवर मेकपचे थर चढवले, डोळ्यांच्या पापण्या, भुवया कोरल्या आणि नखे नवीन  रंगानी रंगवली. शरीर झाकून टाकणारे त्यांचे बुरखे, केस झाकून टाकणारे स्कार्फ हे सगळे उतरवून टाकले. बऱ्याचशा बायकांनी आत जीन्स आणि latest fashion चे tops घातले होतेच. तर काही जणींनी कपडे बदलून स्कर्ट-ब्लाउज असा अगदी 'मॉड' वेष परिधान केला. त्यांनी या नवीन कपड्यांवर अत्तरांचे फवारे मारले, केस मोकळे सोडले अथवा नवीन प्रकारची केशरचना केली. आत्तापर्यंत बंदिस्त जीवन जगणाऱ्या या 'अरबी चिडीया', सोनेरी पिंजऱ्यामधून बाहेर पडून अमेरिकेतील मुक्त जीवन उपभोगायला बघता बघता सज्ज झाल्या. अनपेक्षितपणे माझ्या डोळ्यांसमोर घडत गेलेला हा बदल पाहण्यात माझा वेळ इतका छान गेला की आम्ही लॉस एंजेलिस विमानतळावर कधी पोहोचलो ते मला कळलेच नाही!